Ποιοί είναι οι Φιλέλληνες καλλιτέχνες; Πώς απεικόνισαν την Επανάσταση του 1821;

Auguste Vinchon, After the massacre of Samothraki, 1827  Της Βασιλίκας Σαριλάκη Τι ξέρουμε για τους φιλέλληνες καλλιτέχνες της Επανάστασης του 1821; Ελάχιστα πράγματα.. Με έκπληξή μου διαπίστωσα, μετά από την έρευνα που έκανα πως όχι μόνον ήρθαν τότε στην Ελλάδα πολλοί σημαντικοί Ευρωπαίοι καλλιτέχνες, που απεικόνισαν τις μάχες και τους ήρωες, αλλά πολέμησαν κιόλας στο πλευρό των Ελλήνων ακολουθώντας το παράδειγμα του λόρδου Βύρωνα που πέθανε στο Μεσολόγγι! Μάλιστα, η  ιστορική μας μνήμη, βασίζεται κατά πλειοψηφία στους φιλέλληνες ζωγράφους καθώς στηρίζεται στις εικόνες αυτών των καλλιτεχνών, που απεικονίζουν την επαναστατημένη Ελλάδα ! Χωρίς αυτούς δεν θα είχαμε καθαρή εικόνα, γιατί τότε δεν υπήρχε η φωτογραφία. Επίσης οι οπτικές αυτές μαρτυρίες, έπαιξαν και τον ρόλο της πολεμικής ανταπόκρισης, επηρεάζοντας έντονα την κοινή γνώμη και τις κυβερνήσεις της Ευρώπης.Έχει ενδιαφέρον λοιπόν, να δούμε ποιοί ακριβώς ήταν οι καλλιτέχνες αυτοί, πόσο σημαντικά ήταν τα έργα τους, πως είδαν τον αγώνα για Ελευθερία και πόση σημασία μπορεί να έχει η θαυμάσια αυτή λέξη, η Αλληλεγγύη..                                                  Travellers Crossing the Pindus, by Louis Dupré Ο ελληνικός αγώνας εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο τόσο στην Ιστορία και την πολιτική του δέκατου ένατου αιώνα στην Ευρώπη. Είχε ισχυρό αντίκτυπο στην πολιτική και πολιτιστική ζωή τόσο της Γερμανίας όσο και της Γαλλίας (κατά τη διάρκεια της παλινόρθωσης των Βουρβώνων), όπου χρησιμοποιήθηκε ως η συμβολική αιχμή του δόρατος των φιλελεύθερων ιδεών. Ήδη από το 1824 δημιουργούνται στην Γαλλία φιλελληνικές επιτροπές και η  τέχνη πολιτικοποιείται έντονα. Πολιτικοί και  επιχειρηματίες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι, αστοί, φιλελεύθεροι, αριστοκράτες - συμπεριλαμβανομένου του Louis-Philippe - παθιάζονται με το έργο του Byron στο Μεσολόγγι, ο Chateaubriand αλλά και ο Βίκτωρ Ουγκώ, υποστηρίζουν τους κληρονόμους της αρχαίας Ελλάδα εναντίον των βαρβάρων, οι Χριστιανοί τίθενται επίσης εναντίον των Μουσουλμάνων. Οι Φιλελεύθεροι, αντίθετοι σε κάθε δεσποτισμό, προτρέπουν τις κυβερνήσεις που διστάζουν να παρέμβουν επιτέλους, ενώ πρόσφυγες καταφθάνουν στη Γαλλία. Το 1826, η Αγγλία και η Ρωσία παρεμβαίνουν πριν την επανένωση με τη Γαλλία το 1827: Στις 27 Οκτωβρίου, η συμμαχία των τριών δυνάμεων  με την Ελλάδα προκαλεί στο τουρκο-αιγυπτιακό στόλο μια σοβαρή ήττα στο Ναυαρίνο. Το 1830, η ελληνική ανεξαρτησία αναγνωρίζεται.                                                     Delacroix, Mounted Greek Warrior                                                             . Πολλοί διάσημοι εκφραστές του κινήματος του Ρομαντισμού, όπως ο Delacroix, ο Gericault, ο Horace Vernet, o Ary Scheffer, και o David d' Angers είναι ξεκάθαρο πλέον, ότι έβλεπαν τον αγώνα των Ελλήνων ως μια μάχη ανάμεσα στις αντίθετες δυνάμεις του συντηρητισμού και του φιλελευθερισμού. Δεν απεικόνιζαν απλώς τα συγκεκριμένα επεισόδια του πολέμου, όπως την σφαγή στη Χίο ή την πτώση του Μεσολογγίου. Αλλά οι εικόνες από τις σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων αντανακλούσαν στην ουσία τα συνθήματα και τα επιχειρήματα της Γαλλικής φιλελεύθερης ιδέας και είχαν απήχηση στις εφημερίδες, τις κοινοβουλευτικές συζητήσεις, τις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν το πρώτο μεγάλο πολιτικό γεγονός του 19ου αιώνα που δημιούργησε ένα εκτεταμένο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον  σε όλη την Ευρώπη και ενέπνευσε τη δημιουργία μεγάλων έργων ζωγραφικής.                                         Ary Scheffer, Greek boy defending his wounded father, 1827  Ο Φιλελληνισμός, βοήθησε σημαντικά τους Έλληνες με ποικίλους τρόπους, τόσο με την αποστολή χρημάτων και εθελοντών αλλά και με την πίεση που άσκησε στις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υπέρ των Ελλήνων. Ο ξένος Τύπος υποστήριζε μετά από ένα διάστημα ανοιχτά τον αγώνα. Σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις ιδρύθηκαν  τα Ελληνικά Κομιτάτα, που διοργάνωναν εράνους υπέρ της χώρας. Πολλοί Φιλέλληνες ήρθαν επίσης οι ίδιοι στην Ελλάδα και πήραν μέρος στην Επανάσταση (Φαβιέρος, Σαντόρε ντι Σανταρόζα, Κάρολος Νόρμαν, Τόμας Γκόρντον κ.α.).  Κι ο Ρομαντισμός βρήκε στην επανάσταση του υπόδουλου Ελληνικού έθνους μια άξια πηγή έμπνευσης για να εκφράσει, το δράμα, το θάρρος και τον αγώνα των Ελλήνων για Ελευθερία... Η Ελλάδα ξαναζούσε κάτι από την αρχαία της δόξα.. Ο Friedrich Schiller, 1759-1805, Γερμανός συγγραφέας και ποιητής είχε γράψει τους παρακάτω στίχους: "Καταραμένε Έλληνα. Όπου να γυρίσω την σκέψη μου, όπου και να... στρέψω την ψυχή μου, μπροστά μου σε βλέπω, σε βρίσκω. Τέχνη λαχταρώ, Ποίηση, Θέατρο, Αρχιτεκτονική, εσύ μπροστά, πρώτος και αξεπέραστος. Επιστήμη αναζητώ, Μαθηματικά, Φιλοσοφία, Ιατρική, κορυφαίος και ανυπέρβλητος. Για Δημοκρατία διψώ, Ισονομία και Ισότητα, εσύ μπροστά μου, ασυναγώνιστος κι ανεπισκίαστος. Καταραμένε Έλληνα, καταραμένη Γνώση... Γιατί να σε αγγίξω; Για να αισθανθώ πόσο μικρός είμαι, ασήμαντος, μηδαμινός; Γιατί δεν με αφήνεις στην δυστυχία μου και στην ανεμελιά μου;” Είναι προφανές πως αναφέρεται στην αρχαιοελληνική αίγλη και υπο την πρίσμα αυτό βλέπει την μεταγενέστερη Ελλάδα. Επίσης ο Schiller είχε πει:  "It is not flesh and blood but the heart which makes us fathers and sons." Δηλαδή πως δεν είναι η σάρκα και το αίμα που μας κάνει πατέρα με γιό αλλά η καρδιά.. Αυτή νομίζω είναι η ασύλληπτη για σήμερα ιδέα της ανθρωπιστικής αλληλεγγύης που υπήρχε την εποχή του Ρομαντισμού κατά την οποία άνθησε ο Φιλελληνισμός..                                               Thoman Phillips, Πορτραίτο του Λόρδου Βύρωνα, με ελληνική ή αλβανική φορεσιά Ο λόρδος Βύρων, η πλέον γνωστή μορφή Φιλέλληνα, παρότι ήρθε το 1823 στην Ελλάδα, αποφασισμένος να δώσει ακόμη και το αίμα του για την Ελληνική Επανάσταση κάνει στην ουσία έναν διαχωρισμό αρχαίας Ελλάδας και νεότερης που φαίνεται ξεκάθαρα στο υπέροχο ποίημά του “Η κατάρα της Αθήνας” όπου λέει.. Ωραία Ελλάδα, έρμο στοιχειό,/ μιας δόξας πούχει σβήσει../ Νεκρή, κι όμως αθάνατη/ πεσμένη μα τρανή… Τα σκορπισμένα σου παιδιά/ ποιος τώρα θα οδηγήσει;/ ποιος θα συντρίψει την σκλαβιά/ που αιώνια έχει γίνει;/ Τι παλληκάρια αλλιώτικα/ πούχες θρεμμένα πρώτα../απελπισμένα στήνανε καρτέρι στην θανή../ στο κρύο των Θερμοπυλών, ταφόσπαρτο ακρογιάλι../ Ώ,  ποιός απ’ τα ακροπότια ξανά θα πεταχτεί του Ευρώτα;/ Ποιός στων παιδιών σου τις καρδιές φωτιά θ’ ανάψει πάλι; Ο λόρδος Βύρων πίστευε, πως μόνο μια πνευματική αναγέννηση θα μπορούσε να φέρει μια πολιτική αναγέννηση στην Ελλάδα, κάτι που μάλλον ισχύει και για σήμερα.Ο ίδιος, όπως έγραψε σε ένα βασικό δοκίμιό του για την ποίηση χρειάζεται ένας Προμηθέας, για να απελευθερώσει το ανθρώπινο γένος κι εμπνεόμενος από τον Προμηθέα του Αισχύλου προσπάθησε να ενσαρκώσει ένα τέτοιο όραμα.                                                                        Eugene  Delacroix (1798-1865)                                                        Delacroix, self-portrait Ο Delacroix όπως ξέρουμε αποτέλεσε ηγετική μορφή του  Γαλλικού ρομαντισμού του 19ου αιώνα. Ασφαλώς το πιο διάσημο έργο του είναι αυτό που απεικονίζει συμβολικά την Γαλλική Επανάσταση. Η Ελληνική  Επανάσταση ωστόσο είναι αυτή που τον επηρέασε πολύ αφού έκανε διάφορα έργα  εμπνευσμένα από τον Ελληνικό Αγώνα, όπως την Σφαγή της Χίου, το 1824, τον Έφιππο Έλληνα Αγωνιστή, την Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου την Μάχη του Γκιαούρη με τον Πασά κλπ.. Η Σφαγή της Χίου ήταν το πρώτο γνωστό έργο που έκανε για την Ελλάδα.                                                                                                                                               Η Σφαγή της Χίου, 1824, Λούβρο  Το δεύτερο έργο το έκανε για τη στήριξη των Ελλήνων στον πόλεμο που έκαναν για την  ανεξαρτησία τους, και αναφερόταν στην άλωση του Μεσολογγίου από τις Τουρκικές δυνάμεις το 1825. Με μια συγκρατημένη  παλέτα σε σκοτεινούς τόνους του καφέ, κατάλληλους για την αλληγορία, ο Delacroix δείχνει την Ελλάδα να ξεψυχά στα ερείπια του Μεσολογγίου διαμέσου της εικόνας μιας γυναίκας με ελληνική φορεσιά και γυμνό στήθος, που δείχνει αποφασισμένη να πεθάνει. Η φρικτή σκηνή υποδηλώνει την εσκεμμένη αυτοκτονία των Ελλήνων, που επέλεξαν να σκοτωθούν και να καταστρέψουν την πόλη τους παρά να παραδοθούν στους Τούρκους. Ένα χέρι που διακρίνεται στο κάτω μέρος, δείχνει ένα σώμα που έχει συνθλιβεί από μπάζα. Η όλη εικόνα λειτουργεί ως μνημείο για τους ανθρώπους του Μεσολογγίου και ως μια χοή στην ιδέα της ελευθερίας ενάντια στον τυραννικό κατακτητή. Ένα άλλο γεγονός φυσικά, που έκανε τον Delacroix να κάνει αυτό το έργο-αφιέρωμα στο Μεσολόγγι, ήταν ο ποιητής λόρδος Βύρων, τον οποίο θαύμαζε πολύ, και που είχε πεθάνει εκεί, αφοσιωμένος στον αγώνα των Ελλήνων επίσης...                                                                                  Ary Scheffer (1795-1858) Πολύ σημαντικός Γάλλος ζωγράφος, που ανέπτυξε το δικό του, ιδιαίτερο στυλ, διαφοροποιούμενος από την εποχή του Ρομαντισμού. Εμπνεύστηκε και ζωγράφισε θέματα από τη λογοτεχνία ( έργα του Δάντη, του Γκαίτε, και του Λόρδου Βύρωνα) αλλά και από θρησκευτικά θέματα. Ήταν επίσης, ένας καταξιωμένος ζωγράφος πορτραίτων. Είχε κάνει τα πορτραίτα του Σοπέν, του Λίστ και πολλών άλλων διάσημων της εποχής. Η δεξιοτεχνία του φαίνεται και στην αυτοπροσωπογραφία του. Εμπνεύστηκε κι αυτός από την Ελληνική Επανάσταση κι έκανε το έργο "Σουλιώτισσες Γυναίκες".    Ary Scheffer, self-portrait.                                                                                     Karl Krazeisen (1794-1878) Ο Karl Krazeisen, ήταν ένας Γερμανός αξιωματικός του στρατού, ένας φιλέλληνας και ερασιτέχνης ζωγράφος.. Πήρε μέρος σε Γερμανικές μάχες κατά του Nαπολέοντα (1813-1814) και το 1826, ακολουθώντας τον ρομαντισμό και τον φιλελληνισμό εκείνης της εποχής, ήρθε στην Eλλάδα προκειμένου να πολεμήσει υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων. Πολέμησε ως εθελοντής στην Ελληνική Επανάσταση και φιλοτέχνησε τα πορτρέτα σπουδαίων προσωπικοτήτων του αγώνα χάρις στα οποία έγιναν γνωστά τα πρόσωπα των αγωνιστών. Πήρε μέρος σε σημαντικές μάχες όπως η πολιορκία της Αθήνας (1826). Ήταν ένας εξαίρετος, αυτοδίδακτος ζωγράφος και χαράκτης, που φιλοτέχνησε εκτός από πορτρέτα και Ελληνικά τοπία. Όσο παρέμεινε στην Ελλάδα, ζωγράφισε πολλά πορτραίτα και έργα, ανάμεσά τους υδατογραφίες, τοπία, αρχαιότητες, πολεμικές συνθέσεις και βέβαια τις προσωπογραφίες των πρωταγωνιστών του 1821. Τα περισσότερα έργα του έγιναν με μολυβί πάνω σε χαρτί. Δημιούργησε συνολικά, 19 πορτρέτα μορφών της επανάστασης, ενώ το σύνολο του έργου από την Ελλάδα είναι 91 πίνακες. Όταν επέστρεψε στο Mόναχο το 1827 προχώρησε σε λιθογράφηση των σχεδίων του και τα εξέδωσε σε 7 λευκώματα με τίτλο: "Προσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων, μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του Karl Kraizeisen". Τα λευκώματα αυτά, έγιναν πολύ δημοφιλή. Το 1926 η Εθνική Πινακοθήκη, με διευθυντή τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, αγόρασε τις λιθογραφίες 200.000 δραχμές..       Πρόσφυγες του Αγώνα στην Αίγινα. Λιθογραφία του Karl Krazeisen. Ο λοχαγός και αυτοδίδακτος ζωγράφος Καρλ Κρατσάιζεν, που έλαβε ενεργά μέρος στον αγώνα, ήταν ο άνθρωπος χάρη στον οποίο γνωρίζουμε σήμερα πώς ήταν η μορφή δεκάδων αγωνιστών της εθνεγερσίας.         Θόδωρος Κολοκοτρώνης Σημειώνουμε ότι οι προσωπογραφίες των αγωνιστών, είναι σχεδιασμένες εκ του φυσικού, με ιδιόχειρες υπογραφές των απεικονισθέντων προσώπων. .                                    Κίτσος Τζαβέλλας                                                                                                                Κωνσταντίνος Κανάρης                             Μακρυγιάννης                                             Peter Von Hess (1792-1871) Η περίπτωση του Βαυαρού  Peter Von Hess είναι ιδιαίτερη. Εξαιρετικός ζωγράφος, με ζωντανή σύνθεση, καλός κολορίστας, με εκφραστικότητα στις μορφές και “κινηματογραφική” απόδοση της δράσης των ηρώων....Έφθασε στο Ναύπλιο, συνοδεύοντας τον νεαρό Βασιλιά Όθωνα, το 1834 μετά από εντολή του βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας, πατέρα του Όθωνα, και είχε την τύχη να γνωρίσει τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης και να ζωγραφίσει μέσα στα ερείπια. Εδώ βλέπουμε μια λεπτομέρεια του έργου που έκανε απεικονίζοντας την είσοδο του Όθωνα στο Ναύπλιο. Σημειώνουμε ότι το κεφάλι του αλόγου, αποτελεί σχεδόν αντίγραφο του γνωστου κεφαλιού αλόγου της ζωφόρου του Παρθενώνα..   Ο Peter von Hess, φιλοτέχνησε 39 σκηνές σχετικές με τον αγώνα, καθώς και προσχέδια τοιχογραφιών τα οποία επρόκειτο να διακοσμήσουν  τις στοές των κήπων του παλατιού στο Μόναχο αλλά και τους τοίχους των ανακτόρων του τσάρου Νικολάου Α΄ στην Αγία Πετρούπολη.. Έχει αφήσει πάρα πολλά και σημαντικά έργα που περιγράφουν σκηνές του αγώνα απο διάφορες περιοχές της Ελλάδας..                                                                   Auguste Vinchon (Paris 1789 - Ems 1855) O Auguste Vinchon, ήταν ένας σημαντικός Γάλλος ζωγράφος, βραβευμένος με σημαντικά βραβεία της εποχής που εξέθετε τακτικά στα επίσημα γαλλικά Salon από το 1822 μέχρι το 1855. Επίσης ήταν ένας καλλιτέχνης που είχε εκτελέσει πολλές ζωγραφικές παραγγελίες για την ιστορική πινακοθήκη του château de Versailles, κάτι που αποδεικνύει από μόνο του την αξία του καλλιτέχνη. Ειδικευόταν στις ιστορικές απεικονίσεις.                                                                                                             Auguste Vinchon,  self-portrait    Auguste Vinchon, After the massacre of Samothraki, 1827                       Adam Friedel (1766-1836)                                                     Ο Δανός Adam Friedel έζησε στην Ελλάδα από το 1821 έως το 1824. Αγαπούσε την τέχνη και παρά τον τίτλο του αντισυνταγματάρχη δεν είχε καμία σχέση με τον στρατό. Γνώρισε από κοντά τον Κολοκοτρώνη, τον Μακρυγιάννη, τον Μπότσαρη κι άλλους ήρωες. Άρχισε να σχεδιάζει τις μορφές τους...Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, κυκλοφόρησε 241 λιθογραφίες-πορτρέτα αγωνιστών.. Χάρις σε αυτά τα πολυάριθμα έργα πολλοί Ευρωπαίοι πολίτες έμαθαν τα πρόσωπα των αγωνιστών- ηρώων.                                                                                                                            Μαντώ Μαυρογένους                                                                                                                                Portrait of Theodoros Kolokotronis, 1828, coloured lithography                                                                                                 Francois-Emile de Lansac (1803-1890)    Ο Lansac  συνεργάστηκε με τον Scheffer. Τελειώνοντας την μαθητεία του δίπλα στον Scheffer, εξειδικεύτηκε στα πορτρέτα, τις στρατιωτικές σκηνές και τις ιστορικές απεικονίσεις. Γνωστό του έργο εμπνευσμένο από την Ελληνική Επανάσταση είναι "Η Έξοδος του Μεσολογγίου".                                                                                                     Louis Dupré (1789-1837)  Ήταν Γάλλος ζωγράφος, φιλέλληνας και αρχαιολάτρης. Τον Φεβρουάριο του 1819 ήρθε στην Ελλάδα μαζί με τρεις Άγγλους περιηγητές (Heyet, Hay και Viwian). Εκείνοι θα αναλάμβαναν τα έξοδα, αυτός θα τους παρέδιδε ως αντάλλαγμα, εικόνες των μνημείων και των τόπων της χώρας. Οι τέσσερις ταξιδιώτες πήγαν στην Κέρκυρα, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη Στερεά Ελλάδα, τα περίχωρα της Αττικής και τα νησιά του Σαρωνικού.Το 1821 απεικόνισε την πρώτη πράξη της Επανάστασης..                                              Louis Dupre, Ο Νικολάκης Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία στο φρούριο των Σαλώνων, 1821                                                                               Ambroise Louis Garneray, (1783-1857)  O Louis Garneray ήταν ένας Γάλλος ζωγράφος, που ειδικευόταν στις θαλασσογραφίες, καθώς έγινε ναυτικός σε ηλικία μόλις 13 ετών, ενώ αργότερα έγινε κουρσάρος..Μετά από φυλάκιση 8 ετών στην Βρεττανία αποφυλακίστηκε κι αποφάσισε να αφοσιωθεί στην ζωγραφική. Ήταν γιός του ζωγράφου Jean-François Garneray (1755–1837), που ήταν ζωγράφος του Βασιλιά της Γαλλίας, ως μαθητής του Jacques-Louis David.Το 1827 ο Garneray ήρθε στην Ελλάδα προκειμένου να ζωγραφίσει την Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Το έργο του αυτό είναι από τα πλέον γνωστά. Ήταν ένας πολύ καλός ζωγράφος και συγγραφέας και διετέλεσε και διευθυντής του μουσείου της Rouen. Ο  Herman Melville,τον αναφέρει μάλιστα στο πασίγνωστο μυθιστόρημά του Moby-Dick, λέγοντας πως ο Garneray έχει κάνει τις πιο πιστές απεικονίσεις φάλαινας που έχει δει.                                                                         Garrneray, Naval fight in Navarino                                                              Ludovico Lipparini, ( 1800 - 1856) O Ludovico Lipparini, ήταν φιλέλληνας Ιταλός ζωγράφος. Διάσημα έργα του που έχουν σχέση με την επανάσταση είναι Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας,ο Όρκος του Λόρδου Βύρωνα κι ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη, που είναι ένα εξαιρετικό έργο. Θα κλείσουμε αυτό το αφιέρωμα με ένα έργο του λιγότερο γνωστό, τον “Κλέφτη”, ως σπονδή στον μεγάλο, άγνωστο ήρωα που πολέμησε στα βουνά για την Ελευθερία..

Gerhard Richter: Painting After All

                                                                          Gerhard Richter, Betty, 1977, Museum Ludwig, Cologne

                                                                                                                                            Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Εύσημα. Ο Gerhard Richter, 88 χρονών σήμερα, στο απόγειο της ευρωπαϊκής ελίτ, ο πλέον επιφανής ζωγράφος στον κόσμο κατά τους New York Times, απέδειξε ότι η ζωγραφική δεν πεθαίνει ποτέ. Απλά αλλάζει τρόπο έκφρασης. Η δική του ζωγραφική είναι εννοιακή, ρομαντική, αδέκαστη, ακριβής, με πλούσια αύρα. Τόσο παραστατική, όσο κι αφαιρετική. Μετά απο μερικές ενδιαφέρουσες αναδρομικές, (το 2012 στο Παρίσι και το 2018 στο Τόκυο), μια ακόμη ενδιαφέρουσα αναδρομική του παρουσιάζεται τώρα στo Metropolitan Museum of Art με τίτλο: Gerhard Richter-painting after all. Η έκθεση (4 Μαρτ.- 5 Ιουλ. 2020) παρακολουθεί χρονολογικά το έργο του από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέχρι σήμερα. Εξετάζει τους πειραματισμούς και τις καινοτομίες του από την "φωτο-ζωγραφική»  ως την αφαίρεση, από την γκρίζα και μονοχρωματική του περίοδο μέχρι τα εκκωφαντικά χρωματικά του έργα.. Ο Richter, πέρα από την μαγεία των έργων του κατάφερε να επανερμηνεύσει στον 20ό αιώνα, τα είδη της Ιστορίας της τέχνης: τα πορτρέτα, τα ιστορικά έργα, έως και τα τοπία!

                                                                             Abstraktes Bild, 1994 

Οι εκθέσεις του Richter αποτελούν πάντοτε γεγονός, σε όλον τον κόσμο, ειδικά μετά την αναδρομική του στην Tate Modern το 2012. Έκτοτε κυριάρχησε μια φρενίτιδα με αποτέλεσμα οι πωλήσεις έργων του να ξεπεράσουν στον οίκο Sotheby’s  στο Λονδίνο τα 61 εκατ. ευρώ για 6 έργα! Παράλληλα κυκλοφόρησε το βιβλίο Gerhard Richter: Large Abstracts που έγραψε ο  τεχνοκριτικός Benjamin Buchloh.Υπενθυμίζουμε ότι βιβλίο για το έργο του Richter έχει συγγράψει κι ο Έλληνας τεχνοκριτικός Ντένης Ζαχαρόπουλος..

Seascape, (Contrejour), 1969

Στην Αθήνα είχαμε την ευκαιρία να δούμε την αναδρομική του το 2005, όταν το Μουσείο Φρισύρα παρουσίασε 30 έργα  (από το 1960 ως το 2003) από την συλλογή του Georg Bockmann .Ήταν μάλιστα τότε, η πρώτη μεγάλη έκθεση Richter στην Ελλάδα μετά την λαμπρή αναδρομική του, το 2002 στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Ν. Υόρκης. Έκτοτε η πορεία του ανελίσσεται με γεωμετρική άνοδο, ενώ ο ίδιος δεν σταματάει να παράγει έργα στο εργαστήριό του στην Κολωνία. Οι συμπατριώτες του είναι μεγάλοι funs του Richter, αν αναλογιστεί κανείς ότι την έκθεσή του στο Βερολίνο επισκέφτηκαν πάνω από 250.000 άτομα μέσα σε δύο μήνες! Αλλά και στο εξωτερικό γίνεται χαμός..Στην Αμερική, στο Λονδίνο, στην Αυστρία, στην Ιαπωνία, το Ισραήλ..Δεν ξέρει κανείς πόσες εκθέσεις του γίνονται πλέον στον πλανήτη. το μεγάλο ερώτημα είναι: Πώς έγινε τόσο σημαντικός; Ο ίδιος ισχυρίζεται:"Δεν υπακούω σε κανένα κανόνα, σύστημα ή μόδα. Δεν έχω πρόγραμμα, στυλ, δεν υποδύομαι τίποτα. Αγαπάω την αβεβαιότητα, το άπειρο, και την μόνιμη ανασφάλεια”…

Μπλε του πάγου ή ηλεκτρικό πράσινο; Το επίτευγμα του Richter είναι ότι πραγματώνει μια υπέροχη, εύθραυστη, ρομαντική ζωγραφική, λουσμένη στους μπλε τόνους του πάγου, εντρυφώντας στην λεπτομέρεια όπως θα έκανε ένας κλασσικός ζωγράφος. Παράλληλα όμως, ασκεί μια δύσκολη, εννοιακή ζωγραφική, με βαθύ φιλοσοφικό background και ιστορικοπολιτικές αναφορές, ικανές να προβληματίσουν έντονα τόσο τους τεχνοκριτικούς όσο και τους θεατές για τα θέματα, τα μέσα που χρησιμοποιεί και τους στόχους του.

Εδώ και πολλά χρόνια, από το 1970, δίπλα στα ατμοσφαιρικά, ποιητικά του ζωγραφικά «δοκίμια», με τους χαρακτηριστικούς γκρίζους τόνους, εμφανίστηκαν αίφνης κάποιες κραυγαλέες χρωματικές συνθέσεις, με έντονη χειρονομιακότητα σε νεοεξπρεσιονιστικό ύφος. Μια δουλειά στον αντίποδα ακριβώς της άλλης. Το τοπίο θόλωσε. Ποιος είναι τελικά ο αληθινός Richter;

                                                                                        Abstraktes Bild, 1984

                                                                                         Αbstraktes bild, 1984

Διαφορετικότητα. Ο πραγματικός Richter είναι ένας σχολαστικός σκεπτικιστής έναντι κάθε προκάτ σκέψης, δόγματος, ρεύματος. Ακολούθησε την γνωστή γκριζογάλανη πορεία του ως ένας ελεύθερος σκοπευτής, ως «κλασσικός», σε μια εποχή έκρηξης του μοντερνισμού. Όταν την δεκαετία του ΄70 οι επιφανέστεροι συνάδελφοί του,(Beuys, Paik, Wostell,Cage) ήταν στην αντίπερα όχθη, στο ανατρεπτικό Fluxus, εκείνος ήθελε να ζωγραφίσει το τρυφερό, ιδιωτικό φως της κάμαρας του Vermeer και τους ομιχλώδεις ερειπιώνες ενός Caspar David Friedrich. Με τον δικό του  τρόπο τα κατάφερε. .Όσο για τις πολύχρωμες εκρήξεις του, ήταν το alter ego στην χρόνια, επίμοχθη, σοβαρή πραγματεία του, ήταν μια τρέλα στην οποία ούτε ο ίδιος πίστεψε στην αρχή, όπως εξομολογείται.
Το τελικό αποτέλεσμα τον δικαίωσε χρόνια αργότερα. Αποδείχτηκε, ότι ο περίπου κλασσικός τρόπος χειρισμού μιας φλουταρισμένης ασπρόμαυρης ή έγχρωμης φωτογραφίας, σε συνδυασμό με ένα αμφίσημο θέμα πυροδοτεί μια ενδιαφέρουσα εννοιακότητα που μετατρέπει το έργο σε πρωτοπορία! Η ζωγραφική αίφνης βρήκε έναν νέο λόγο ύπαρξης και έκφρασης.. Καλά νέα….


                                                                     H κόρη του Richter ζωγραφισμένη από τον ίδιο

Κατηγορίες. Και κακά νέα. Ο Richter κατηγορήθηκε από πολλούς και για πολλά. Στις αρχές ο Baselitz, επίσης σημαντικός γερμανός ζωγράφος τον αποκάλεσε «προδότη», γιατί  θεώρησε ότι μιμείται την αμερικανική pop art ζωγραφίζοντας κάτι αμερικανικούς πυραύλους να βομβαρδίζουν. Του θύμιζαν αντίστοιχους του Roy Lichtenstein.

              

                      Richter, Phantom Interceptors, 1964                                                                 Roy Lichtenstein, 1963 

Για το ίδιο ακριβώς θέμα, αλλά από αντίθετη σκοπιά, τον εγκάλεσε πριν λίγα χρόνια ο αμερικανός τεχνοκριτικός Robert Storr, διοργανωτής της μεγάλης αναδρομικής του στο ΜΟΜΑ! Στην συνέντευξη του καταλόγου της έκθεσης τον πιέζει να ..ομολογήσει πως πίσω από την ενέργεια αυτή κρυβόταν ένας αντιαμερικανισμός λόγω της ανατολικογερμανικής προέλευσης και βιωμάτων του καλλιτέχνη! Έλεος.. Ο  Richter απαντά με φλέγμα, πως το έργο του δεν υποκρύπτει κάτι, είναι μια ουδέτερη αναφορά, ένα «ρεπορτάζ». Ούτως ή άλλως –αντικρούει- η γερμανική pop art (στην οποία συμμετείχε κι ο φίλος του ο Polke), δεν έχει σχέση με την αμερικανική, δηλαδή μια «ξέφρενη, τεράστια, πολύχρωμη, αυθάδη τέχνη.»

Αντίλογος. Δυστυχώς τα βέλη ήρθαν κι από φιλικά χείλη. Ο αμερικανός τεχνοκριτικός Benjamin Buchloh, γεννημένος στην Γερμανία και φίλος του Richter, εξαπέλυσε δριμεία κριτική. Τον κατηγόρησε για κυνισμό αφού «χρησιμοποιώντας όλα τα τρυκ και τις τεχνικές, αναβίωσε όλο το πάνθεον της ζωγραφικής του 20ού αιώνα, προς αρέσκεια του πλήθους, αμαυρώνοντας όλες τις ζωγραφικές συμβάσεις». Ο επιθετικός μοντερνιστής τεχνοκριτικός δυστυχώς προσάπτει κίνητρα κι υποθέτει χωρίς αποδείξεις. Τα πράγματα είναι απλούστερα.

Είναι αλήθεια πως όταν το ΄65 ο Richter ζωγραφίζει μια λουσάτη γυναίκα να κατεβαίνει τις σκάλες παρωδεί το ομώνυμο έργο του Duchamp όπως βλέπουμε εδώ.

                      Richter,Woman Descending the Staircase, 1965                               M. Duchamp, Nude Descending a Staircase,1912
    

Μήπως κι ο τελευταίος όμως, (Duchamp) δεν έβαλε μουστάκι στην Τζοκόντα, κάτι που αποτέλεσε πολύ πιο μεγάλη ύβρι; Το ΄66 ο Richter ζωγράφισε πάλι την γυμνή γυναίκα του να κατεβαίνει την σκάλα Μόνο που εδώ, πρόκειται για ένα έγχρωμο, ρομαντικό έργο, χωρίς καμία παραμόρφωση. Είναι μια οπτασία με το γνωστό ονειρικό σφουμάτο του Richter, που δίνει μια αύρα μέθεξης μορφής και χώρου. Καμία σχέση με το έργο του Duchamp.

                                                                                           Ema (Nude on a Staircase), 1966

Το ΄71-΄72 κάνει 48 μεγάλα πορτραίτα διάσημων διανοουμένων με μια ομοιομορφία εγκυκλοπαίδειας. Δεν το κάνει με την συμβολική έννοια που τα παρατάσσει ο Boltanski,- ως μνημείο σφαγιασθέντων από τους ναζί-, αλλά για να σχολιάσει τον ισοπεδωτικό τρόπο που εξισώνει τις φυσιογνωμίες και την Ιστορία η λογική της εγκυκλοπαίδειας.Εδω βλέπουμε τα έργα που εκτίθενται στην γκαλερί του Στανφορντ. 

                                                     Paul Valery                                                              Giacomo Puccini

Κι όταν ζωγραφίζει μετέπειτα αναμμένα κεριά και κρανία δεν αναφέρεται μετωνυμικά στον El Greco και την φορτισμένη αντιμεταρρύθμιση. Παραθέτει απλώς, την ευθραυστότητα της ύπαρξης, του Χρόνου. Υπάρχει ένα μελαγχολικό, γερμανικό spleen πίσω απ’ όλα αυτά. Η έννοια της απουσίας ή της λήθης. Σ’ όλο του το έργο. Ένας ιδιότυπος υπαρξισμός…

                                                          Reader, 1994                                                                                             Two Candles, 1982


                                                                                                               Wiesental, 1985

                    (Ο Richter  άρχισε να ζωγραφίζει τοπία από το 1968 αλλά τα περισσότερα έργα του είναι αφαιρετικά..)

Baader - Meinhof. Kι η ιδεολογία; Είναι απούσα στο έργο του Richter;

Το 1988 ο Richter κάνει τα συγκλονιστικότερα έργα του. Εικονογραφεί σε μια σειρά αχνών, πλην υπαινικτικότατων  εικόνων όλη την Αποκαθήλωση της τρομοκρατικής ομάδας Baader- Meinhof και την δολοφονία της τελευταίας. Εικόνες, που θα περίμενε  κανείς να τρομάξουν, να εναντιώσουν, να τραυματίσουν το βλέμμα, να δηλητηριάσουν τον νου. Όχι. Οι εικόνες είναι συγκλονιστικές γιατί είναι βαθιά ανθρώπινες, οριακές, ένα κλικ πριν ουρλιάξουν, ένα κλικ πριν θαφτούν στην σιωπή, πριν αποφασίσεις. Αποκορύφωμα. Το νεκρό κεφάλι της νεαρής Meinhof. Ξαπλωμένο, άψυχο, με το σημάδι στον λαιμό από την κρεμάλα. Ύστερα πολυάριθμα κεφάλια στην κηδεία. Μετά τις εικόνες αυτές το έργο του Richter ωριμάζει απότομα.

Πορτραίτο της Meinhof  σε νεαρή ηλικία           
Και απαγχονισμένη..“Tote, October 18, 1977”Στον λαιμό τα σημάδια του απαγχονισμού με σχοινί..

Τεχνοζωώδης εποχή. Σ’ όλη του την ζωή προσπάθησε να είναι το αδέκαστο βλέμμα. Χωρίς τετελεσμένες απόψεις και εμφανή ιδεολογία. Δεν έγινε οπαδός. Σήμερα τι λέει;

« Στην εποχή μας κορεστήκαμε από την ανοησία, ξεφορτωθήκαμε την ανάγκη μας για ένα ευρύτερο σχήμα, ξεχάσαμε την ιστορία, απορρίψαμε την τέχνη και τους πατέρες μας ώστε το κάθε τι να είναι ελεύθερο και ζωώδες, τεχνοζωώδες. Δεν πιστεύω σε τίποτα απ’ όλα αυτά. Τώρα διανύουμε την τεχνοζωώδη εποχή. Αλλά τι θα κάνουμε όταν όλα γίνουν άχρηστα και χωρίς νόημα;

Είναι αδύνατον να υπάρξει κανείς χωρίς ιδεαλισμό. Πάντα φανταζόμουν πως ήμουν απ’ τους ελάχιστους που μπορούσαν να ζήσουν χωρίς ιδεαλισμό, για να ανακαλύψω αργότερα πως όλον εκείνο τον καιρό ζούσα γεμάτος αυταπάτες. Όντας ενάντιος στην ιδεολογία πίστευα πολύ στην άποψη αυτή».

Η τελευταία πράξη ιδεολογίας του Richter είναι το 2004 όταν δημοσίευσε ένα εικονογραφημένο βιβλίο για τον πόλεμο στο Ιράκ με τον τίτλο «War Cut». Περιέχει κείμενα και συνεντεύξεις για τον πόλεμο και έργα του. Ο δημοσιογράφος των New York Times πήγε να τον στριμώξει αλλά δεν τα κατάφερε. Του απάντησε πως η συνύπαρξη κειμένων και εικόνων είναι τυχαία και πως μπορεί κανείς να δει τις συνεντεύξεις και σαν λογοτεχνία!   Ευλυγισία πνεύματος..

                Self-Portrait, Three Times, 24.1.1990 (ιδέα παρμένη από την παρακάτω φωτογραφία- έργο του Duchamp)


                                                         Ο Marcel Duchamp κάνει σύσκεψη με τον εαυτό του..

Richter once again proves that the obvious, to which most of us are totally desensitized and (mis)spend our lives sleepwalking through, is the last thing we see.

“One has to believe in what one is doing; one has to commit oneself inwardly, in order to do painting. Once obsessed, one ultimately carries it to the point of believing that one might change human beings through painting. But if one lacks this passionate commitment, there is nothing left to do. Then it is best to leave it alone. For basically painting is idiocy.” (From Richter, 'Notes 1973', in The Daily Practice of Painting, p.78.)

                                                                                                    Cathedral Corner, 1987