Performances: Τότε και τώρα. Μερικές κρίσιμες ερωτήσεις

 Σωματική επίγνωση, ενόραση κι ανατροπή. Κάποτε ο στόχος των αναρχοαυτόνομων happenings και των εκκεντρικών performances ήταν η αναμόχλευση. Υπάρχει «σωματική ανταρσία» σήμερα, την εποχή της ασώματης διαδραστικότητας και των ασώματων κεφαλών σε πανάκριβα dinners-performances όπως αυτό που διοργάνωσε η διεθνούς φήμης performer Marina Abramovic στο μουσείο σύγχρονης τέχνης του Los Angeles; Μήπως περνάει η performance εμμηνόπαυση;                                                                                                                                                                        

                                                                                                                                                                                                                               Της Βασιλίκας Σαριλάκη

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     Zhu Ming, 2006 

                                                                                                                                                                                                       

Υπάρχει η απόλυτη performance;

Μάλλον όχι. Ωστόσο αξέχαστη είναι η δράση που έκανε ο Joseph Beuys όταν έκανε τον στηλίτη για 24 ώρες. Δυστυχώς δεν έχουμε φωτογραφία αυτής της δράσης νομίζω…Σε κάθε περίπτωση ο Beuys είναι ο απόλυτος performer του μοντερνισμού και της χρυσής δεκαετίας του από το 1965 ως το 1975, την εποχή δηλαδή που πήρε τις αποστάσεις του από το Fluxus. Οι δράσεις των καλλιτεχνών του fluxus είχαν έναν αναρχοαυτόνομο χαρακτήρα, νεοντανταιστικής έμπνευσης κι ήταν πραγματιστικές. Αλλά δεν πήγαιναν το πράγμα παραπέρα.. Ωστόσο συνεχίζουν και σήμερα πιο χαλαρά φυσικά..

   Beuys, 1974, Ι like America and America likes me, René Block gallery, New York. 

  Το Fluxus είναι το μακροβιότερο ρεύμα της σύγχρονης Ιστορίας. Οι δράσεις όμως του Beuys έμειναν περισσότερο στην Ιστορία από τους άλλους. Γιατί ήταν συμβολικές άρα διαχρονικές. Και άφησαν πίσω τους πολύ δυνατές εικόνες άρα έναν μύθο….

Ο Beuys μετέτρεψε τον χαρακτήρα των δράσεών του σε πολιτική διαμαρτυρία αλλά είχε την ευστροφία να προσθέσει κι έναν μεταφυσικό τόνο σ’ αυτές. Κατάφερε με λίγα λόγια να τις μετατρέψει από εφήμερα δρώμενα, που συνήθως δεν καταγράφονται στην Ιστορία, σε διαχρονικά events για τα οποία θα συζητάμε για χρόνια. Αυτός είναι κι ο λόγος που δεν επιλέγω την πασίγνωστη αλληγορική πολιτική του δράση με το κογιότ -που εξημέρωσε στην γκαλερί -πηγαίνοντας εκεί με φορείο αφού αρνήθηκε να πατήσει Αμερικανικό έδαφος. Ο Beuys- Στηλίτης είναι πιο γνήσιος αφού ως Στηλίτης, στην γνωστή του performance βρίσκεται πιο κοντά στον ρόλο του ασκητή-καλλιτέχνη που τον εξέφραζε..
                                                                                                                
Ο Beuys σκεπασμένος ολόκληρος στο φορείο φτάνοντας στο αεροδρόμιο της Ν. Υόρκης

Η δράση αυτή, το ειρωνικό I like America and America likes me βρισκόταν στον απόηχο του Βιετνάμ και του Μάη του ’68. Το κογιότ, ιερό ζώο των Ινδιάνων συνδεόταν με την εξολόθρευσή τους που συσχετιζόταν με την τότε σφαγή στο Βιετνάμ. Όμως σήμερα η απόλυτη δράση για μένα είναι ο καμικάζι Παλαιστίνιος που ζώνεται με εκρηκτικά και αυτοθυσιάζεται από απελπισία. Τι πιο εξτρεμιστικό και πιο θεαματικό μπορεί να κάνει ένας καλλιτέχνης άραγε σήμερα;



Τίποτα.. Κι όμως, επειδή αυτά τα πράγματα συμβαίνουν συνέχεια περνάνε εντέλει στα ψιλά και την ανωνυμία. Ακόμη κι οι εικόνες των αποτρόπαιων βασανισμών των Ιρακινών αιχμαλώτων από τους Αμερικανούς που ζήσαμε θα περάσουν στο χρονοντούλαπο. Η ζωή πάντα θα υπερβαίνει την τέχνη αλλά τα σύμβολά της πάντοτε θα την εμπνέουν και θα είναι εκεί για να υπενθυμίζουν το άγος της εξουσίας.
 
 
Palestine, suicide bombing

 
Βέβαια είναι απίστευτο πόσες επιθέσεις αυτοκτονίας γίνονται καθημερινά χωρίς να τις μαθαίνουμε ποτέ.. Σήμερα είναι φοβερό το πόσο η τέχνη ωχριά μπροστά στην ζωή.. Οι καλλιτέχνες προσπαθούν είναι αλήθεια, αλλά είναι κατώτεροι των περιστάσεων. Δες π. χ το παράδειγμα του Banksy που πήγε και ζωγράφισε το τείχος της Παλαιστίνης. Ένα έργο συμπαθητικό αλλά και λίγο για τις περιστάσεις..

 
  Ποια σημαντική δράση μας έχει μείνει στο μυαλό;

Δεν είναι και τόσο πρόσφατη αλλά είναι μάλλον η πιο σοκαριστική (αν εξαιρέσουμε εκείνη με τον ευνουχισμό που ξέφευγε από την καθαρή έννοια της τέχνης). Ήταν λοιπόν η δράση της Marina Abramovic σε μια περασμένη biennale Βενετίας όπου καθάριζε μια στοίβα από κόκαλα νεκρών διαμαρτυρόμενη για την επέμβαση στην Γιουγκοσλαβία, αλλά και μια άγνωστη που έγινε από κάποιον ανώνυμο καλλιτέχνη στο Ιράκ που έστησε έναν τύμβο από πεταμένα παπούτσια στρατιωτών, κάτι που θύμιζε Άουσβιτς. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη δράση έγινε πασίγνωστη γιατί διαδραματίστηκε στην biennale ενώ η δεύτερη ούτε καν αξιολογήθηκε από κανέναν. Κανείς βέβαια δεν θα φανταζόταν ότι αρκετά χρόνια αργότερα, η Abramovic θα διοργάνωνε στα πλαίσια ενός πανάκριβου dinner μια performance με τραπέζια διακοσμημένα με ζωντανές ασώματες κεφαλές μοντέλων, γυμνές να περιστρέφονται για ώρες σε τεράστιες πιατέλες με σκελετούς από πάνω τους, τους καλεσμένους ντυμένους με λευκές ποδιές, αοιδούς σε περιφερόμενα ανάκλιντρα κι άλλα τινά ρωμαϊκού ύφους. Ο διεθνής Τύπος δεν άργησε φυσικά να κάνει γαργαλιστικές περιγραφές για το μπαρόκ-κιτς υπερθέαμα ενώ υπήρξαν και επώνυμες καταγγελίες [1]  καλλιτεχνών περί εκμετάλλευσης των συμμετεχόντων μοντέλων, καλλιτεχνών κλπ..

 
 
Marina Abramovic, Balkan Baroque at Venice Biennale, 1997                                                     And  Marina Abramovic, Dinner at MOCA, 2011

Είναι θέμα άραγε ΜΜΕ ή φταίει ο εφήμερος χαρακτήρας των performances που δεν αξιολογούνται εκτός από τις γαργαλιστικές;

  Και τα δύο. Κατ’ αρχήν οι δράσεις ως εφήμερες δεν μπορούν εύκολα να καταγραφούν και να αξιολογηθούν από τους τεχνοκριτικούς και την ιστορία τέχνης. Αυτός ίσως να είναι και ο λόγος που τώρα πλέον διαμεσολαβούνται από την videoart και καταγράφονται σε φωτογραφίες. Αυτό ξεκίνησε να συμβαίνει ήδη από την ύστερη περίοδο της body art και της land art του ’70. Καλλιτέχνες όπως οι Dennis Oppenheim, Larry Smith, Vito Acconci, Gina Pane στην Αμερική που έδειχναν το ’70 ένα σώμα δοκιμαζόμενο από κακουχίες ή ηδονή σε γκαλερί κι άλλους χώρους πέρασαν μετά στο απλό φωτογραφικό ντοκουμέντο της δράσης. Έτσι λοιπόν αν το happening ξεκίνησε πανηγυρικά στους δρόμους της Ν. Υόρκης το ’60 ως ένα δρώμενο με ανεξέλεγκτη έκβαση και συμμετοχή των θεατών, η performance συνέχισε ως μια ελεγχόμενη δράση του καλλιτέχνη σε μουσεία, γκαλερί κι υπαίθριους χώρους κι ύστερα μουμιοποιήθηκε στις φωτογραφίες και τα video. 
  Vito Acconci performance, 1970, under the floor of a gallery, masturbating

 
Gina Pane, performance, 1973
Είναι ακόμη χειρότερα. Δυστυχώς οι performances τείνουν μάλλον προς εξαφάνιση. Γιατί οι δημόσιοι χώροι είναι κι από παντού αστυνομευόμενοι. Υπάρχουν κάμερες παντού και τα μέτρα πρόληψης της τρομοκρατίας ακυρώνουν τις ελεύθερες εξωτερικές δράσεις.
Ε καλά. Σιγά μην επέτρεπαν σήμερα δράσεις σαν κι αυτές του Jean Tinguely με τις μηχανές του που εκρήγνυνταν το ’80 ή σαν του Allan Kaprow που τις έκανε στο metro, σε πλατείες κι εργοστάσια.. Εκείνες θεωρούνται εξτρεμιστικές εποχές ενός υπέροχου πανθεϊσμού σαν εκείνον του fluxus. Όσο για τις κάμερες αυτό το έχει επανειλλημένα σχολιάσει ο Banksy..

 
 
   
Για να μην πούμε πως οι performances σήμερα έχουν κάτι γραφικό. Θα μπορούσαν βέβαια να τις κάνουν και σε θέατρα όπως τις έκανε π. χ ο Claes Oldenbourg ή ο Beuys, αλλά ας μην ξεχνάμε ότι το θέατρο σήμερα έχει απονεκρωθεί, δεν είναι όπως την εποχή του Living Theater ή του Grotowsky.
 
Δεν έχει ακτιβιστικό δηλαδή, ή πειραματικό χαρακτήρα, δεν απελευθερώνει το σώμα από τις κατεστημένες καθηλώσεις. Επίσης, αυτός ο διαδραστικός χαρακτήρας των τεχνών όπως υπήρχε τότε (θυμηθείτε τι σημαντικό ρόλο έπαιξε στο fluxus η μουσική ιδιοφυΐα του John Cage τότε) έχει εκλείψει σήμερα. Ίσως τέτοιες μορφές, να βλέπουμε σήμερα κυρίως σε εξεγέρσεις τύπου Occypy Wall Street (στο οποίο συμμετείχε κι ο Banksy με έργο του)..
                                        Tinguely , metamatics

Άς προσθέσω εδώ, ότι ο οξυδερκέστατος Pierre Restany που έζησε με το κουτάλι την οργασμικότερη περίοδο του μοντερνισμού, διαπίστωνε ήδη από το ’70 ότι τα happenings βαίνουν «προς μιαν ενσωμάτωση, έναν εμπορικό συμβιβασμό κι έναν αισθητικό κομφορμισμό». Ήταν προφητικός. Χωρίς αμφιβολία..
Μπορεί να ακούγεται πεσιμιστικό αλλά πολλοί βλέπουν σήμερα τον πραγματικό ακτιβισμό και το άρωμα της ουτοπίας να χάνονται κι από την ζωή και την τέχνη..

Σίγουρα πάντως η ζωντάνια εκείνων των εποχών που δικαίως νοσταλγούμε είχε μια απελευθερωτική λάμψη. Τότε οι καλλιτέχνες τολμούσαν να ρίξουν συμβολικά το τείχος του Βερολίνου τώρα μετά από τους πολέμους στο Αφγανιστάν, τον Λίβανο, το Ιράκ και δεν φαίνεται να υπάρχει και πολύ ανταπόκριση. Ωστόσο από το 1998 και μετά υπάρχει έστω, ένα αναδρομικό εκδοτικό ενδιαφέρον για τις δράσεις. Ίσως να μέτρησαν και οι μεγάλες διαδηλώσεις της Γένοβας κ.λ.π που ανακίνησαν το θέμα. Ποιος ξέρει.. Πάντως είναι ενδεικτικός ο τίτλος της έκδοσης των Peggy Phelan και Jill Lane «Το τέλος της performance».

Μπορούμε να μιλήσουμε για το τέλος των performances ;

Πραγματικό τέλος δεν θα υπάρξει ποτέ. Ακόμη και τα μουσεία θέλουν να δείχνουν performances. Όπως την αναδρομική της « βετεράνου» Carolee Schneemann που έκανε ο Dan Cameron στο New Museum of Contemporary Art της Ν. Υόρκης το ’98 αλλά και πρόπερσι σε μια πολύ διάσημη γκαλερί .
Ωστόσο τα μεγάλα μουσεία δείχνουν συνήθως μούμιες, ντοκουμέντα δράσεων. Θέλουν δυνατές και σοκαριστικές εικόνες όπως αυτές π. χ της Orlan που ακόμα δείχνει τις πλαστικές εγχειρίσεις που έκανε στην φάτσα της ως δρώμενο, ή τον βαλσαμωμένο καρχαρία του Damien Hirst, τις μεταμφιέσεις της Cindy Sherman, τα σεξουαλικά εργαλεία της Kiki Smith, τα macho video του Mathew Barney, την υστερία του John Bock αλλά οι αναζωογονητικές δράσεις σπανίζουν.

 
Damien Hirst

 
Αυτά είναι μάλλον εξεζητημένα φετίχ σαδομαζοχισμού, εκδοχές σώματος-αντικειμένου προς κατανάλωση. Εδώ προβάλλεται μια νοσηρή φαντασιωτική, διάσταση του σώματος που μας έχει κουράσει πλέον. Προς τι αυτό το στραμπούληγμα του εκφοβισμού που προκαλούν αυτές οι εικόνες;.
Ευτυχώς υπάρχουν και πιο θεραπευτικές δράσεις καλλιτεχνών όπως είναι ο Rikrit Tirawanija που προτιμάει να φιλεύει κάτι τους επισκέπτες της γκαλερί κι άλλες πάλι ταξιδιάρικες φύσεις καλλιτεχνών που δημιουργούν εγκαταστάσεις και δρώμενα σε διάφορες αναξιοπαθούσες περιοχές του κόσμου..

Matthew Barney, Cremaster 3, 2002

Ίσως αυτές οι ακραίες εικόνες να είναι το αποτέλεσμα μιας επιστροφής στην νεοεξπρεσιονιστική εικόνα του σώματος που βλέπουμε σήμερα. Σαν τα ξαπλωμένα σώματα με γάζες του Miroslaw Balka, ένα κορμί που παραπαίει σε video του Douglas Gordon ή που φλέγεται του Bill Viola ή ακόμα σε περφόρμανς που γίνονται σε δρόμους..

 
 


Ο εξαίρετος Douglas Gordon, «10ms-1», 1994
 
Η αλήθεια είναι πως πάντα το σώμα θα εκφράζεται και με μια υπαρξιακή αγωνία. Το ίδιο δεν έκανε ο Giacometti κι ο Clemente; Άλλωστε τα δρώμενα ενυπάρχουν και μέσα σε ζωγραφικές αναπαραστάσεις. Είναι πιο σωστό λοιπόν να μιλάμε για μια τέχνη της δράσης κι όχι για performances.
Ποιες άραγε είναι οι πιο αστείες ή οι πιο extreme performances ;

Ήταν μάλλον κάποιες που ανήκουν περισσότερο στο παρελθόν. Αξέχαστες είναι εκείνες του Tinguely και της συντρόφου του Niki de St. Phalle, όπως η τεράστια είσοδος κόλπου που έφτιαξαν κάποτε, επίσης εκείνη η μηχανή που ζωγράφιζε μόνη της και ο ζωγράφος βοηθούσε να κάνεις τα έργα τέχνης, μια άλλη που έβγαζε δύσοσμα αέρια παρουσία θεατών κ. λ. π. Επίσης το Fluxus έχει να επιδείξει πλείστες κωμικές δράσεις. .

 
Mark McGowan: Kick George Bush's Ass, N. York, 2007

 
Chris Burden during the performance of his 1974 piece Trans-fixed where he was nailed to the hood of a Volkswagen

Επίσης το σώμα εκφράζεται συχνά και μέσα από την απουσία του. Αυτό εννοεί ο Beckett όταν λέει πως «πρέπει να επινοήσω ένα σώμα».. Η τέχνη εντέλει επινοεί νέα σώματα και νέους τρόπους ύπαρξης. Αλλά επίσης η τέχνη είναι αναπόσπαστη από την σωματικότητά της, δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το σώμα.

 
 
 
 
 
 
 
 
David Cerny, Barcelona, July 2008… Θέλησε να γίνει κι αυτός ένας Munoz αλλά τελικά του βγήκε κάτι σε Cattelan!

 

 

 

 
  H τέχνη μας καλεί εντέλει σε ένα είδος άσκησης κι όχι μόνο του βλέμματος. Όπως σωστά το τοποθετεί ο Beuys «Η αντίληψη της εσωτερικής ουσίας των πραγμάτων δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο με την άσκηση».

Viola, The Crossing, 1996

[1] http://blogs.artinfo.com/artintheair/2011/11/14/read-yvonne-rainers-final-letter-decrying-marina-abramovics-moca-performance/#.TsQ4BZpdBVo.facebook