Κυριακή 9 Δεκεμβρίου 2012

Ποιά είναι η Παιδεία του μέλλοντος; Τα σχολεία Waldorf. .

Aurora Waldorf school
                                                                                                             

Η έρευνα που ακολουθεί, του Αρχοντή Καρανάσιου * για την παιδαγωγική των σχολείων Waldorf, είναι πολύ σημαντική, καθώς όχι μόνον είναι πρωτογενής αλλά δημιουργήθηκε από έναν άνθρωπο που είχε την τύχη να σπουδάσει ο ίδιος σε ένα τέτοιο σχολείο στην Γερμανία.Τον ευχαριστούμε θερμά για την ενδελεχή  έρευνα πού έκανε και για την εκτενέστατη μελέτη που παρέδωσε τελικά στο Art Noise προς δημοσίευση.
 Σε μια περίοδο που χρήζει σημαντικής μεταρρύθμισης στην ελληνική εκπαίδευση αλλά και το ουσιαστικό περιεχόμενο της Παιδείας, η έρευνα αυτή, κατατοπίζει το ευρύ κοινό αλλά και τους ειδικούς πάνω στην παιδαγωγική Waldorf, ένα εντελώς διαφορετικό παράδειγμα ευφυούς αλλά και ανθρώπινης Παιδείας που εφαρμόζεται ήδη σε 60 χώρες του πλανήτη. Η μελέτη, αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή, τις εύφορες ιδέες και την ευφυή ψυχολογική και κοινωνιολογική προσέγγιση της διδασκαλίας Waldorf, που διέπεται  από ιδέες μιας αρμονικής εξέλιξης του ανθρώπου. Κατατοπίζει επίσης για την τρόπο διοικητικής δομής, λειτουργίας κι αυτονομίας αυτών των σχολείων, για το νομικό τους καθεστώς και την σχέση τους με το κράτος αλλά και την συμβατική, κλασσική παιδεία. Μακάρι αυτή η κατατοπιστική έρευνα να αποτελέσει έναυσμα για την δημιουργία και στην Ελλάδα ενός τέτοιου σχολείου, κάτι που ευχόμαστε ολόψυχα..B.Σ.

Ο Αρχοντής Καρανάσιος είναι αρχιτέκτονας και καλλιτέχνης. Γεννήθηκε στην Γερμανία και φοίτησε στο γενικό σχολείο Goetheschule Freie Waldorfschule στο Pforzheim ,(πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση) όπου διδάχθηκε με βάση την παιδαγωγική Waldorf. Σπούδασε Καλές τέχνες, φιλοσοφία, Ιστορία και θεωρία τέχνης στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Mainz και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Düsseldorf  από την οποία και αποφοίτησε. Συνέχισε τις σπουδές του με Αρχιτεκτονική και Design, Ιστορία και θεωρία τέχνης στην Κρατική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Στουτγάρδης από την οποία και αποφοίτησε, με ενδιάμεσους σταθμούς την Ecole Spéciale d’ Architecture στο Παρίσι και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Σήμερα ζεί κι εργάζεται στην Ελλάδα.

 Του Αρχοντή Καρανάσιου
Τα σχολεία Waldorf
 Τα σχολεία Waldorf (γνωστά επίσης ως σχολεία Rudolf Steiner και στη Γερμανία ως Ελεύθερα Σχολεία Waldorf[1]) στηρίζουν την διδασκαλία τους στην Παιδαγωγική Waldorf που ίδρυσε ο Rudolf Steiner (1861-1925).
Η Παιδαγωγική Waldorf, με την σειρά της, βασίζεται στην Ανθρωποσοφία που ίδρυσε ο Steiner. Στη Γερμανία, τα Σχολεία Waldorf είναι αναγνωρισμένα από το κράτος ως εναλλακτικά σχολεία και τελούν υπό καθεστώς ανεξάρτητης αιγίδας. Εκτός αυτού, υπάρχουν και τα νηπιαγωγεία ή τα σχολεία των ιδρυμάτων της ανθρωποσοφικής θεραπευτικής παιδαγωγικής.[2] Από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, τα σχολεία Waldorf έχουν εξαπλωθεί και σε πολλές άλλες χώρες.
Σύμφωνα με μια καταμέτρηση που έχει γίνει τον Μάρτιο 2011 υπάρχουν 1001 σχολεία Waldorf σε όλο τον κόσμο, εκ των οποίων τα 689 στην Ευρώπη. Τα περισσότερα απ’ αυτά βρίσκονται στη Γερμανία (225), ακολουθούν οι ΗΠΑ (130) και η Ολλανδία (92).[3]

1. Ιστορία

1.1. Ίδρυση και ανάπτυξη των σχολείων Waldorf ως το 1933

Το Σχολείο Waldorf ιδρύθηκε στη Γερμανία σε μια εποχή ανατροπών μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και σχετίστηκε με το Κίνημα της Τριπλής κοινωνικής διάρθρωσης[iv]  που είχε εμπνευστεί από την ανθρωποσοφία. Ο Rudolf Steiner είχε δημοσιεύσει ήδη από το 1906-1911 δημόσιες διαλέξεις[v] σχετικά με την παιδαγωγική και διάφορα σχολικά θέματα, και το 1907 δημοσίευσε ένα κείμενο περί της αγωγής του παιδιού.[vi] Αυτές οι ιδέες τελικά οδήγησαν στην ίδρυση του Σχολείου Waldorf και τη δημιουργία της Παιδαγωγικής Waldorf.
Σημείο εκκίνησης για την ίδρυση του πρώτου σχολείου - που έγινε στις 7 Σεπτεμβρίου του 1919 στη Στουτγάρδη ήταν η παράκληση του Emil Molt  (Σύμβουλου και Διευθυντή του εργοστασίου τσιγάρων Waldorf-Astoria), προς τον Steiner, να εποπτεύσει παιδαγωγικά ένα σχολείο για τα παιδιά των εργαζομένων που απασχολούσε ο ίδιος.[vii] Ο Steiner, ανέλαβε την κατάρτιση και παροχή συμβουλών του διδακτικού προσωπικού και ήταν μέχρι το θάνατό του, το 1925, πνευματικός καθοδηγητής του σχολείου.
Το σχολείο Astoria στην Uhlandshöhe της Στουτγάρδης, αποτέλεσε το μοντέλο για όλα τα σχολεία Waldorf. Δίδασκε εξ αρχής με μια μορφή μικτής εκπαίδευσης και αποτέλεσε, το πρώτο ενιαίο η γενικό σχολείο στην σχολική ιστορία της Γερμανίας.[viii] [S 1] Έτσι, το εκπαιδευτικό κίνημα πήρε το όνομά του από το εργοστάσιο τσιγάρων Waldorf.
Στα χρόνια που ακολούθησαν ιδρύθηκαν κι άλλα σχολεία Waldorf στη Γερμανία και στο εξωτερικό. Ήδη το 1928, υπήρχαν σχολεία, μεταξύ άλλων, στη Βασιλεία, τη Βουδαπέστη, το Λονδίνο, τη Λισσαβόνα και τη Νέα Υόρκη.[ix]


The First Waldorf School - Stuttgart, Germany 1919
1.2. Η Περίοδος του Εθνικοσοσιαλισμού

Κατά την περίοδο του Εθνικοσοσιαλισμού όλα τα σχολεία Waldorf στο γερμανικό Ράιχ «πνίχτηκαν σταδιακά».[x]  Το 1934 βγήκε ένα διάταγμα του Υπουργείου Παιδείας σύμφωνα με το οποίο δεν επιτρεπόταν πλέον ο σχηματισμός άλλων πρώτων τάξεων. Το 1935, απαγορεύτηκε η λειτουργία της Ανθρωποσοφικής Εταιρείας. Για τα σχολεία Waldorf λέει το διάταγμα του Heydrich (ο οποίος μεταξύ άλλων χρημάτισε και επικεφαλής του Κεντρικού Γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ): "Η μέθοδος διδασκαλίας που βασίζεται στην παιδαγωγική του Steiner και που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στα υπάρχοντα ανθρωποσοφικά σχολεία επιδιώκει μια ατομικιστική ανατροφή, επικεντρωμένη στον ατομικό άνθρωπο, η οποία δεν έχει κανένα κοινό με τις αρχές τις εθνικοσοσιαλιστικές εκπαιδευτικές αρχές».[xi]
Έξι σχολεία διαλύθηκαν κάτω από αυτή την εξωτερική πίεση. Τα υπόλοιπα τρία σχολεία έκλεισαν μέχρι το 1941.[xii]

1.3. Μεταπολεμική περίοδος

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ιδρύθηκαν κάποια σχολεία ξανά η και εντελώς από την αρχή. Αρχικά ήταν μικρός ο αριθμός τους, αλλά από την δεκαετία του 70 αυξήθηκαν ραγδαία τόσο στην Γερμανία όσο και στο εξωτερικό.[xiii]


Waldorf School, Aarhus,  Denmark
2. Απαιτήσεις και θεωρητική θεμελίωση

2.1. Πνευματισμός και Ολιστικότητα

Η παιδαγωγική Waldorf βασίζεται στην "ανθρωποσοφική εικόνα του ανθρώπου", που ο Rudolf Steiner ανέπτυξε στις αρχές του 20ου Αιώνα, και η οποία είναι μια ανθρωπολογία με βάση την εσωτερική κοσμοθεωρία της Ανθρωποσοφίας. Κατά την έννοια της τριπλής κοινωνικής διάρθρωσης ο Steiner προσπαθεί, να εφαρμόσει πρακτικά τις αρχές της «ελευθερίας» του πολιτισμού, της «ισότητας» στην πολιτική κοινότητα και την αρχή της «αδελφοσύνης» στην οικονομική ζωή.4
Αίτημα του Steiner ήταν, οι εσωτερικές διδασκαλίες και η «γκαίτεανική» ολιστικά προσανατολισμένη επιστημονική μεθοδολογία του, να μην αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας στο σχολείο Waldorf. Αυτές όμως θεμελιώνουν, την αντίληψη του ανθρώπου στην ανάπτυξή του και ως εκ τούτου επιδρούν στην παιδαγωγική και τις μεθόδους διδασκαλίας.[xiv]

2.2. Η Ανθρωποσοφία ως βάση

Ο Steiner δεν ήθελε να καθορίσει την νέα παιδαγωγική από «τις απαιτήσεις εξειδίκευσης, αναπαραγωγής και επιλογής μιας ύστερης βιομηχανικής, δημοκρατικής κοινωνίας επίδοσης", αλλά απ 'ευθείας από τις ανάγκες της ανάπτυξης του παιδιού.[xv] Η άποψή του για τις απαιτήσεις αυτές προκύπτουν από τις ανθρωπολογικές υποθέσεις του. Αυτές είναι ιδιαίτερα οι διδασκαλίες της τριπλής και τετραπλής δομής του ανθρώπου και η διδασκαλία των ιδιοσυγκρασιών.
Η τριπλή δομή του ανθρώπου σε πνεύμα, ψυχή και σώμα και η κατανομή των ψυχικών δεξιοτήτων της σκέψης, του συναισθήματος και της θέλησης απαιτούσε στον τομέα της παιδαγωγικής, ισότητα της εκπαίδευσης της "σκέψης,  του συναισθήματος και της θέλησης».[xvi]
Η τετραπλή δομή του ανθρώπου περιγράφει εκτός από το φυσικό σώμα τρία ακόμη "μέλη" της οντότητας του, που είναι αντιληπτά μόνο με τις ανώτερες αισθήσεις.
Το αιθερικό σώμα είναι φορέας των δυνάμεων της ανάπτυξης και της ζωής, το αστρικό σώμα φορέας της ψυχικής ζωής και το εγώ ένας αθάνατος, πνευματικός πυρήνας μέσα στον άνθρωπο. Κάθε ένα από αυτά τα μέλη εγκαταλείπει σε μια συγκεκριμένη στιγμή της ζωής το υπερφυσικό κέλυφος του, δηλαδή «γεννιέται», όπως γεννιέται και το φυσικό σώμα βγαίνοντας από το φυσικό κέλυφος της μήτρας. Αυτές οι υπερφυσικές γεννήσεις πραγματοποιούνται κατά διαστήματα επτά ετών, και για αυτόν ακριβώς τον λόγο η ανθρωποσοφική ανθρωπολογία χωρίζει την ανάπτυξη του παιδιού σε επταετίες.

Για το σχολείο, το οποίο περιλαμβάνει περίπου τις ηλικίες από 7 έως 19 ετών, σημαντικές είναι η δεύτερη και η τρίτη επταετία:
- Η γέννηση του αιθερικού σώματος (η αρχή της 2ης επταετίας) σηματοδοτείται, σύμφωνα με τον Steiner, από την περίοδο αλλαγής των δοντιών στα παιδιά. Έως τότε το παιδί μαθαίνει μέσω «της μίμησης και του πρότυπου»[xvii], ύστερα όμως μαθαίνει μέσω «της ακολουθίας και της αυθεντίας» 17. Η ηλικία αυτή συνοδεύεται από μια επιτάχυνση των ψυχικών δυνάμεων της μάθησης, ειδικότερα της εικονικής φαντασίας και της μνήμης.
- Η εφηβεία σηματοδοτεί τη γέννηση του αστρικού σώματος (έναρξη της 3ης επταετίας). Τώρα πρόκειται να αναπτυχθεί η προσωπική "κρίση" και "το ελεύθερο μυαλό».[xviii] Και τώρα είναι που διαμορφώνεται η αιτιολογική σκέψη με αφηρημένους όρους.
Για τους δασκάλους των σχολείων Waldorf ο Steiner θεωρεί απολύτως απαραίτητη επίσης την γνώση της θεωρίας των ιδιοσυγκρασιών με τη μορφή που την εξέλιξε ο ίδιος.[xix] Η θεωρία αυτή, διαχωρίζει, όπως και η ελληνική προκάτοχός της τους ανθρώπους, σε τέσσερις βασικούς τύπους – τον αιματώδη, τον φλεγματικό, τον μελαγχολικό και τον χολερικό – , όπου βέβαια, παρουσιάζονται κατά κανόνα και υβρίδια αυτών των τύπων.

2.3. Εφαρμογή

Η εφαρμογή της διδασκαλίας της Ανθρωποσοφίας σε κάθε Σχολείο Waldorf εξαρτάται πάντα από την εκάστοτε νοοτροπία και την πρωτοβουλία των δασκάλων. Δεν διέπεται ούτε και εξασφαλίζεται από καμία αρχή.


Minnesota Waldorf School in Maplewood
3. Μέθοδος - Διδακτική
                       
3.1. Βασικές αρχές

Από την ανθρωπολογική αντίληψη του Steiner για την τριπλή δομή του ανθρώπου προκύπτει η αρχή της ίσης προαγωγής των διανοητικών και γνωστικών δεξιοτήτων ("σκέψη"), των καλλιτεχνικών και δημιουργικών δεξιοτήτων ("συναίσθημα") και των χειροτεχνικών και πρακτικών δεξιοτήτων ("θέληση") των μαθητών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα σχετικά μεγάλο εύρος χειροτεχνικών και καλλιτεχνικών μαθημάτων σε σύγκριση με τα δημόσια σχολεία, των οποίων τις επικρατούσες αντιλήψεις συνήθως επικρίνουν οι παιδαγωγοί Waldorf ως μονόπλευρα διανοητικές και πληροφοριακές. Πέραν αυτού όλα τα μαθήματα θα πρέπει να περιλαμβάνουν καλλιτεχνικά στοιχεία. Η ίδια η παιδαγωγική ορίζεται από τον Steiner  ως Τέχνη παιδείας.[xx]
Προκειμένου να μην περιγράφονται με αιτιολογικούς και μόνον όρους τα φυσικά και τα πολιτιστικά φαινόμενα, ο Steiner ορίζει πως είναι σημαντικός ο Γκαιτεανισμός, (όρο που δημιούργησε ο ίδιος)[S2]. «Πρόκειται για μια αντίληψη της φύσης που δίνει έμφαση στην ιδέα του γίγνεσθαι και της εξέλιξης, της μεταμόρφωσης και της εμπέδωσης των φυσικών φαινομένων σε ένα ευρύτερο περιβάλλον».[xxi]
Η αρχή της ρυθμικής δομής ή τελετουργικοποίησης της πορείας των μαθημάτων, των ημερών, των εβδομάδων και του σχολικού έτους, όπως και η έντονη διαμόρφωση του μαθησιακού περιβάλλοντος μέσω μιας συγκεκριμένης σχολικής αρχιτεκτονικής προκύπτει από την ανθρωποσοφική προσέγγιση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, εντάσσονται επίσης οι θεατρικές παραστάσεις (το θεατρικό τάξης: μια τάξη, μελετά με όλους τους μαθητές ένα έργο και τα ανεβάζει για κάποιες παραστάσεις, συνήθως ένα έργο στην 8η τάξη δηλαδή την Β΄ γυμνασίου και ένα έργο στην 12η τάξη, την  Γ΄ λυκείου) κι οι συναυλίες μαθητών (συχνά από ορχήστρες τάξης). Επίσης, οι μηνιαίοι εορτασμοί (στη σχολική κοινότητα παρουσιάζονται τακτικά τα αποτελέσματα της εργασίας των τάξεων, αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους κι αυτοί οι μηνιαίοι εορτασμοί είναι δημόσιοι) οι σχολικές γιορτές, τα καλλιτεχνικά πρακτικά μαθήματα, η ευρυθμία και η κηπουρική.



3.2. Το κύριο μάθημα και τα εξειδικευμένα μαθήματα

Η σχολική ημέρα σε ένα σχολείο Waldorf αρχίζει με το κύριο μάθημα, που συνήθως διαρκεί ένα δίωρο. Εδώ διδάσκεται κατά τη διάρκεια μερικών εβδομάδων το ίδιο μάθημα (το λεγόμενο μάθημα-εποχής). Αυτό ανήκει στην σειρά μαθημάτων που δίνουν έμφαση στην γνώση (γλώσσα, μαθηματικά, γεωμετρία, κοινωνικές επιστήμες, τέχνη, ιστορία, βιολογία, γεωγραφία, φυσική, αστρονομία, και χημεία[xxii]). Τα εξειδικευμένα μαθήματα που ακολουθούν το υπόλοιπο πρωί και το απόγευμα περιλαμβάνουν δύο ξένες γλώσσες από την 1η  τάξη (Α΄ δημοτικού) και μια τρίτη ξένη γλώσσα από την 5η τάξη (Ε΄ δημοτικού). Περιλαμβάνουν επίσης χειροτεχνικά-καλλιτεχνικά μαθήματα, αθλητικά και γυμναστική, ραπτική, τραγούδι, ενόργανη μουσική, ευρυθμία, θρησκεία, και επιπλέον από την 5η τάξη, διάφορες τέχνες, όπως ξυλουργική, σιδηρουργική, σφυρηλάτηση χαλκού, οικοκυρική, ραπτική και κηπουρική. Από την δε 10η τάξη (Α΄ λυκείου) περιλαμβάνουν επίσης, τοπογραφία και κλωστο-υφαντουργεία. Στη 11η και 12η τάξη ακολουθούν βιβλιοδεσία και τεχνολογία / τεχνική μηχανική.[xxiii] Για την τελική μορφή του προγράμματος των μαθημάτων έχει την ευθύνη το κάθε σχολείο και, ως εκ τούτου, η επιλογή των μαθημάτων διαφέρει εν μέρει κάθε φορά σε σχέση με τα παραπάνω.
Το κύριο μάθημα εποχής των πρώτων οκτώ σχολικών ετών (η κάτω βαθμίδα) αναλαμβάνεται από τον δάσκαλο της τάξης, ο οποίος ενεργεί ως "κατευθυντήρια προσωπικότητα»[xxiv], σύμφωνα με την απαίτηση του Steiner για την απαραίτητη αρχή «της ακολουθίας και της αυθεντίας» που ισχύει για τη δεύτερη επταετία της ζωής του ανθρώπου. 

Το μάθημα του δασκάλου της τάξης έχει ως στόχο να εκπαιδεύσει τη συναισθηματική ζωή των μαθητών, και στοχεύει περισσότερο να χαρακτηρίζει-εικονικά παρά να συστηματοποιεί-εννοιολογικά. Όσον αφορά τα περιεχόμενα των μαθημάτων ο δάσκαλος είναι γενικός, δεν είναι ειδικός. Το αντικείμενο διδασκαλίας των εξειδικευμένων μαθημάτων όμως, διδάσκεται εξ αρχής από τους εκάστοτε ειδικούς εκπαιδευτικούς.
Για κάθε μάθημα εποχής, οι μαθητές τηρούν ένα αισθητικά διαμορφωμένο τεύχος εποχής, το οποίο χρησιμοποιείται στο τέλος της εποχής και για την αξιολόγηση της απόδοσης. Τα τεύχη αυτά είναι το σημαντικότερο βοήθημα στη μάθηση. Το περιεχόμενό τους υπαγορεύεται αρχικά, στη συνέχεια αναπτύσσεται από κοινού και σχεδιάζεται τελικά από κάθε μαθητή.[S3] Σε ορισμένα σχολεία, αυτή η κλασική μορφή παιδαγωγικής Waldorf συμπληρώνεται σήμερα και από portfolio.

Σχολικά βιβλία δεν προβλέπονται στην παιδαγωγική Waldorf και για αυτόν τον λόγο...
χρησιμοποιούνται σπάνια για τα μαθήματα εποχής. Επειδή παρουσιάζουν μια έτοιμη γνώση, βρίσκονται σε αντίθεση με την αρχή μιας γενετικής-οργανικής αφομοίωσης του θέματος.[S3] Ομοίως, κατά τα πρώτα σχολικά έτη, δεν χρησιμοποιούνται καθόλου ή με μεγάλη φειδώ, τα ηλεκτρονικά μέσα.
Στην άνω βαθμίδα (9η έως 12η τάξη) αναλαμβάνουν εναλλάξ οι ειδικοί εκπαιδευτικοί το κύριο μάθημα της εποχής. Το πρόσωπο του δασκάλου, ο οποίος θα πρέπει τώρα να είναι ειδικός, μπαίνει στο παρασκήνιο σε σχέση με το θέμα. Η απασχόληση με το περιεχόμενο του μαθήματος είναι όλο και περισσότερο εννοιολογική-αφηρημένη.



3.3. Πρόγραμμα σπουδών

Το πρόγραμμα σπουδών των σχολείων Waldorf δεν αποτελεί ένα καθορισμένο σύνολο στόχων και θεμάτων. Ο δάσκαλος «εκπροσωπεί τον κόσμο», για το παιδί. «Ως γνώστης ο δάσκαλος είναι ικανός να παρέχει στο παιδί τα εκάστοτε απαραίτητα."[S4] Το περιεχόμενο και η μέθοδος δεν καθορίζονται από την αντικειμενική δομή του προγράμματος σπουδών, αλλά από το επίπεδο ανάπτυξης των μαθητών. Αν το υλικό και η μέθοδος αξιολογούνται κατάλληλες για την ηλικία, κρίνεται με τη βοήθεια της ανθρωποσοφικής ανθρωπολογίας, και αποφασίζεται από τον δάσκαλο, ο οποίος «διαβάζει το πρόγραμμα και τους στόχους σπουδών από την ανθρώπινη οντότητα».[xxv] Τον προσανατολισμό λοιπόν τον δίνει το ίδιο το παιδί. «η ανάγνωση της φύσης του παιδιού αντικαθιστά την ανάγνωση ενός αναλυτικού προγράμματος σπουδών.[S4]

Στις 6 Σεπτεμβρίου του 1919 ο Steiner έκανε τις πρώτες του δηλώσεις σχετικά με το περιεχόμενο των μαθημάτων της Σχολής Waldorf.[xxvi] . Αυτές έγιναν στα πλαίσια των τριών ‘διαλέξεων περί του προγράμματος σπουδών’ που έδωσε στο τέλος του εισαγωγικού κύκλου μαθημάτων για τους δασκάλους της πρώτης Σχολής Waldorf. Αυτές τις δηλώσεις, τις συμπλήρωσε όταν συμμετείχε στις συνεδριάσεις καθηγητών αυτού του σχολείου από το 1919 ως το 1924. Η Caroline von Heydebrand συγκέντρωσε βάσει οδηγιών του Steiner ένα πρώτο γραπτό πρόγραμμα σπουδών.[xxvii] Ο δε Karl Stockmeyer έχει συγκεντρώσει όλα τα σχόλια του Steiner για το πρόγραμμα σπουδών και το δημοσίευσε το 1955.[xxviii] Από το 2003 ο Tobias Richter εξέδωσε μια συλλογή θεμάτων που διδάσκονται στα σχολεία Waldorf μέχρι σήμερα, ταξινομημένη κατά τάξεις. 

Εκτός από τις οδηγίες του Steiner περιλαμβάνονται εδώ και οι μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της εποχής (πχ. το μάθημα της πληροφορικής).[xxix] Ο Ehrenhard Skiera σχολίασε επίσης, πως οι οδηγίες του Steiner για το πρόγραμμα σπουδών, οι οποίες εξακολουθούν να αποτελούν και για τα σημερινά σχολεία Waldorf την απαραίτητη βάση, έχουν μια «καταπληκτική συνοχή περιεχόμενου και μεθοδολογίας και μια ταυτότητα διαχρονική και πέραν των συνόρων χωρών και ηπείρων».[S5] Ο Steiner σχολιάζει σχεδόν όλους τους τομείς των μαθημάτων και  κάνει σαφή επανειλημμένα την ανάγκη «συνοχής με το όλον».[S1]

Science at Highland Hall Waldorf School
3.4. Διαφοροποίηση επιδόσεων και αξιολόγηση επίδοσης

Τα σχολεία Waldorf υποχρεούνται στην ολιστική παιδαγωγική και ως εκ τούτου σε μεγάλο βαθμό αποφεύγουν την διαφοροποίηση των επιδόσεων, όπως αυτή ασκείται στα κρατικά σχολεία μέσω τις κλασικής βαθμολόγησης. Παιδιά με διαφορετικές διανοητικές, κοινωνικές, συναισθηματικές, ή / και κινητικές ικανότητες διδάσκονται σε μία τάξη. Η ατομική προώθηση επιδιώκεται μέσω μιας ολιστικής προσέγγισης, ενώ μια εξωτερική διαφοροποίηση σε τάξεις διαφορετικής επίδοσης εφαρμόζεται το νωρίτερο στην ανώτερη βαθμίδα (δηλαδή από την 9η τάξη ή Γ΄ γυμνασίου) . Ως εκ τούτου το "να κοπεί ένας μαθητής  σε μια τάξη και να πρέπει να την επαναλάβει" δεν υφίσταται.
Στο τέλος του σχολικού έτους δεν υπάρχει βαθμολόγηση στο ενδεικτικό μέχρι την 8η τάξη. Αντ' αυτού, «γράφεται ένας λεκτικός χαρακτηρισμός, που είναι ένας καθρέφτης για την μάθηση και τον χαρακτήρα του μαθητή, ώστε να του δημιουργηθεί το κίνητρο προκειμένου να συνεχίσει την εκμάθηση.»[S3]

Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύονται και διακρίνονται ιδιαίτερα η πρόοδος μάθησης και οι επιδόσεις που με τις συνηθισμένη βαθμολόγηση δεν μπορεί να εκφραστεί κατάλληλα. Με αίτημα των γονέων ή του μαθητή στις ανώτερες βαθμίδες, δηλαδή από την 9η τάξη και μετά, εκδίδεται επιπλέον στο ενδεικτικό κείμενο και ένα ενδεικτικό με αριθμητική βαθμολόγηση. Συνηθίζονται δε ευρέως, αξιολογήσεις με μόρια στα τεστ λεξιλογίου των μαθημάτων ξένων γλωσσών ή στις εξετάσεις τον εξειδικευμένων μαθημάτων. Εδώ, ωστόσο, συνήθως δίπλα στην αριθμητική βαθμολόγηση προστίθεται και μια προσωπική εκτίμηση σε μορφή κειμένου. Όταν χορηγούνται κρατικά αναγνωρισμένοι τίτλοι σπουδών, αυτοί  εκδίδονται ως αριθμητικά ενδεικτικά.

3.5. Η κατάρτιση των εκπαιδευτικών

Με το ακαδημαϊκό έτος 2009/2010 η κατάρτιση των εκπαιδευτικών Waldorf στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης έχει προσαρμοστεί στο πλαίσιο της διαδικασίας της Μπολόνια και είναι χωρισμένη σε προγράμματα Bachelor και Master.[xxx]
Το Bachelor στην παιδαγωγική Waldorf είναι ένα πλήρες πρόγραμμα σπουδών. Προϋπόθεση αποτελεί το γενικό ή εξειδικευμένο απολυτήριο λυκείου ή μια ισοδύναμη εκπαίδευση και / ή η επιτυχία σε ένα τεστ καταλληλότητας. Παρέχεται μετά από 3 χρόνια ως ένα πρώτο πτυχίο επαγγελματικής κατάρτισης.

Για το συνεχές και πλήρες Master (πρόγραμμα Δασκάλου-τάξης κατώτερων βαθμίδων ή εξειδικευμένου καθηγητή για σχολεία Waldorf) είναι απαραίτητη προϋπόθεση το Bachelor στην παιδαγωγική Waldorf. Εναλλακτικά, αναγνωρίζονται και ισοδύναμες σπουδές.
Τα μη-συνεχή Master προγράμματα έχουν ως προϋπόθεση, είτε πτυχίο παιδαγωγικών σπουδών είτε πτυχίο ολοκληρωμένης ακαδημαϊκής σπουδής (δίπλωμα ή master) σε ένα από τα διδασκόμενα μαθήματα. Τα μη-συνεχή Master προγράμματα είναι σήμερα (Οκτώβριο του 2009) τα μόνα πιστοποιημένα  προγράμματα σπουδών.[xxxi]


Shining Mountain Waldorf School

4. Οργανωτικό και Νομικό πλαίσιο

Τα σχολεία Waldorf της Γερμανίας έχουν σχηματίσει την Ομοσπονδία των Σχολείων Waldorf, που εδρεύει στη Στουτγάρδη ως αναγνωρισμένο σωματείο. Η ομοσπονδιακή ένωση καθιστά την αυτονομία του κάθε σχολείου Waldorf ανέγγιχτη, αλλά αντιπροσωπεύει και εκπροσωπεί κοινές ευθύνες και συμφέροντα. Εταιρικά μέλη είναι σήμερα 208 Σχολεία-Waldorf και Σχολεία-Rudolph Steiner - όπως και οκτώ Σεμινάρια / Πανεπιστήμια  παιδαγωγικής Waldorf. Υπάρχουν περίπου 1.900 μεμονωμένα μέλη.[xxxii]

4.1. Εμπορικά δικαιώματα
Η ονομασία Σχολείο-Waldorf προστατεύεται ως προς το εγγραμμένο σήμα κατατεθέν του λεκτικού σήματος Waldorf. Το λεκτικό σήμα Waldorf έχει δηλωθεί από το σωματείο της Ομοσπονδίας των Ελεύθερων Σχολείων Waldorf (Wagenburgstraße 6, 70184 Stuttgart), ως λεκτικό σήμα για την Ευρώπη (Γραφείο Εναρμόνισης στην Εσωτερική Αγορά [εμπορικά σήματα, σχέδια και υποδείγματα] Avenida de Europa 4, E-03008 Alicante, Ισπανία (HAMB))[xxxiii] και παγκοσμίως (World Intellectual Property Organization [Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας], 34, chemin des Colombettes CH-1211 Γενεύη 20, Ελβετία (WIPO)[xxxiv] με πολλούς αριθμούς εγγραφής.[xxxv]
Ως ιδιοκτήτης του εμπορικού σήματος το σωματείο της Ομοσπονδίας των Ελεύθερων Σχολείων Waldorf κατέχει την κυριαρχία της χρήσης του ονόματος «Waldorf» και μπορεί να την απαγορεύσει, εάν το θεωρήσει απαραίτητο.[xxxvi] Το δικαίωμα ονοματοδότησης ενός σχολείο Waldorf συνδέεται με την εγγραφή του ως μέλους στο αναφερόμενο σωματείο.

4.2. Σύνταγμα

Κάθε σχολείο Waldorf είναι μια αυτόνομη οργάνωση, η οποία αυτό- διοικείται συνεταιρικά από τους γονείς και τους δασκάλους από κοινού, δηλαδή, χωρίς μια Διεύθυνση με τη συνηθισμένη έννοια. Παιδαγωγικές και οργανωτικές αποφάσεις παίρνει η εβδομαδιαία συνεδρίαση καθηγητών, στην οποία συμμετέχουν επίσης ο Διευθύνων Σύμβουλος και ο γιατρός του σχολείου. Ειδικοί τομείς εργασίας, ανατίθενται σε μικρότερες ομάδες του κολεγίου καθηγητών (π.χ. οικοδομική επιτροπή, οικονομική επιτροπή ή επιτροπή εορτών). Την οικονομική ευθύνη φέρει το διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου, το οποίο μπορεί να αναθέσει εργασίες στην διαχείριση. Σχολικός φορέας είναι συνήθως ένα σωματείο, του οποίου τα μέλη μπορούν να είναι γονείς και δάσκαλοι.

Τα Σχολεία Waldorf στη Γερμανία είναι οργανωμένα στο σωματείο της Ομοσπονδίας Ελεύθερων Σχολείων Waldorf, η οποία βλέπει τον εαυτό της ως μια ομοσπονδιακή ένωση και δεν επεμβαίνει πρακτικά στην αυτονομία του κάθε σχολείου. Ως ιδιοκτήτης του εμπορικού σήματος όμως, κατέχει την κυριαρχία της χρήσης του ονόματος «Waldorf» και μπορεί να την απαγορεύσει, εάν το θεωρήσει απαραίτητο.[xxxvii]  Νεοσύστατες επιχειρήσεις δεν προγραμματίζονται κεντρικά, αλλά βάσει ιδιωτικών πρωτοβουλιών γονέων ή καθηγητών[xxxviii], των οποίων την συμβολή αναλαμβάνει η ομοσπονδία, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.[xxxix]

Η Αυτονομία έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός ισχυρού προσωπικού χαρακτήρα των σχολείων.[xl] Δηλώσεις που ισχύουν σε για ένα Σχολείο Waldorf, ίσως σε ένα άλλο να μην ισχύουν, επειδή το κάθε σχολείο αναπτύσσει την δική του αντίληψη.
Το παγκόσμιο κίνημα Waldorf περιλαμβάνει μια σειρά από διακρατικά εργαζόμενες επιτροπές, η κάθε μια από αυτές με διαφορετικά καθήκοντα. Σε αυτό ανήκουν το Παιδαγωγικό Τμήμα στο Goetheanum, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Εκπαίδευση Steiner Waldorf (European Council for Steiner Waldorf Education - ECSWE) και η Διεθνής Ένωση για την Εκπαίδευση Waldorf στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και ακόμα πιο ανατολικές χώρες.


Hawthorne Valley Waldorf School, Ghent, NY.
4.3. Νομικό καθεστώς

Σύμφωνα με τη γερμανική σχολική νομοθεσία τα Σχολεία Waldorf είναι σχολεία αντικατάστασης γενικής εκπαίδευσης αναγνωρισμένα από το κράτος, που λειτουργούν ως ελεύθερος φορέας με ένα ιδιαίτερο παιδαγωγικό χαρακτήρα. Η κρατική επιθεώρηση σχολείων ελέγχει μόνο την ισοτιμία τους με τα δημόσια σχολεία, κατά τα άλλα όμως δεν έχει δικαίωμα εντολών.40

Η χρηματοδότηση των σχολείων βασίζεται, λόγου της αναγνώρισης τους ως εναλλακτικά σχολεία, από τη μία πλευρά σε κρατικές επιχορηγήσεις και από την άλλη σε δίδακτρα. Αυτά εξαρτώνται από το εισόδημα των γονέων και καθορίζονται από το εκάστοτε σχολείο, προκειμένου να αποφευχθεί, ένα παιδί ή τα αδέλφια του, να μην μπορούν να ακολουθήσουν ένα σχολείο για οικονομικούς λόγους, πράγμα το οποίο θα ερχόταν σε αντίθεση με την απαγόρευση αποκλεισμού του γερμανικού Συντάγματος. Το 2005, τα δίδακτρα κυμαινόταν κατά μέσο όρο στα 1639,- € ανά έτος και παιδί.[xli]
Το νομικό καθεστώς των Σχολείων Waldorf σε άλλες χώρες εξαρτάται από την ισχύουσα σχολική νομοθεσία.

4.4. Απολυτήρια

Στα Σχολεία Waldorf παρέχονται όλες οι εξετάσεις για την απόκτηση όλων των  δημόσιων απολυτηρίων που παρέχονται στα εκάστοτε ομοσπονδιακά κρατίδια της Γερμανίας.[xlii] [xliii] Ο κανονικός χρόνος φοίτησης στα γερμανικά Σχολεία Waldorf είναι δώδεκα χρόνια, ανεξάρτητα σε ποιο απολυτήριο στοχεύει ο καθένας προσωπικά,. Το 2006 στη Γερμανία, το 48% των περίπου 5000 απόφοιτων Σχολείων Waldorf πήρε  απολυτήριο λυκείου, 8%  απολυτήριο τεχνικού λυκείου, 33%  απολυτήριο μεσαίας εκπαίδευσης και 7% αυτό του γυμνασίου.[xliv]
Τα περισσότερα σχολεία Waldorf προσφέρουν μια επιπλέον δέκατη τρίτη τάξη (Δ΄ λυκείου) για να προετοιμάσει τους μαθητές για το απολυτήριο λυκείου ή το απολυτήριο τεχνικού λυκείου. Αντί για τα τυπικά εξειδικευμένα μαθήματα Waldorf, παρέχονται στους μαθητές και μαθήματα εμβάθυνσης στα μαθήματα που αφορούν το απολυτήριο λυκείου. Στη Βαυαρία, στη Βάδη-Βυρτεμβέργη, στην Έσση, στο Μεκλεμβούργο-Δυτική Πομερανία, στη Σαξονία, και από το 2008 στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία εξετάζονται οι μαθητές βάσει του κεντρικού γενικού απολυτηρίου λυκείου (Zentralabitur).

 Σε αντίθεση με τα δημόσια σχολεία για την τελική βαθμολογία του απολυτηρίου λυκείου, στα περισσότερα μαθήματα μετράνε μόνο τα αποτελέσματα των τελικών εξετάσεων και όχι η ετήσια επίδοση του μαθητή. Μια εξαίρεση αποτελεί η Έσση, όπου οι τάξεις 11 - 13 των ελεύθερων Σχολείων Waldorf αναγνωρίζονται από το κράτος ως ισότιμες με τις ανώτερες βαθμίδες λυκείου και έτσι ενσωματώνεται η ετήσια επίδοση στο τελικό βαθμό.

Detroit Waldorf school
Το λεγόμενο Απολυτήριο Σχολείου Waldorf [xlv] σηματοδοτεί το τέλος του προβλεπόμενου 12ετή παιδαγωγικού προγράμματος των Σχολείων Waldorf. Το Απολυτήριο Σχολείου Waldorf στη Γερμανία δεν αναγνωρίζεται, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, από το κράτος. Δεν υπάρχει κάποια τελική εξεταστική με τη συνήθη έννοια. Η αξιολόγηση πραγματοποιείται σε ενότητες κατά την διάρκεια όλης της ανώτερης βαθμίδας και περιλαμβάνει εκτός από μια τελική αξιολόγηση των σχολικών επιδόσεων, τρεις πρακτικές (σε γεωργό, σε κάποια εταιρία, σε κοινωνικό ίδρυμα), μια εξειδικευμένη εργασία ή την αποκαλούμενη εργασία έτους, με ένα θεωρητικό και ένα πρακτικό μέρος και βάσει ελεύθερης επιλογής θέματος από τον μαθητή, το ανέβασμα μιας θεατρικής παράστασης με όλη τη τάξη, την τελική παράσταση Ευρυθμίας και την τελική παρουσίαση εικαστικών έργων και συνήθως ένα ταξίδι με καλλιτεχνικό και ιστορικό προσανατολισμό.

5. Αντίληψη
Η Δημόσια και ακαδημαϊκή συζήτηση για την παιδαγωγική Waldorf χαρακτηρίζεται από αντιπαραθέσεις και αντικρουόμενες θέσεις. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, αυτή η συζήτηση σχετικά με την παιδαγωγική των σχολείων Waldorf και τις αρχές της γίνεται συχνά συντομευμένα και μονόπλευρα.[xlvi] Κάποιοι την κρίνουν στην πράξη ως μια πολύ επιτυχημένη εναλλακτική μεταρρυθμιστική εκπαιδευτική λύση απέναντι στη δημόσια εκπαίδευση, εξαιρουμένου των αμφιλεγόμενων, ανθρωποσοφικών θεμελίων της. Άλλοι κριτικάρουν αυτή ακριβώς την ιδεολογική, θεμελιώδη βάση της και  επισυνάπτουν μια αρνητική αξιολόγηση της βιωσιμότητας της πρακτικής των Σχολείων Waldorf.46 Πιο πρόσφατες εξελίξεις του επιστημονικού διαλόγου εστιάζονται ιδιαίτερα στον εμπνευσμένο διάλογο μεταξύ παιδαγωγών Waldorf με άλλους ειδικούς παιδαγωγικών επιστημών όπως και στην εμπειρική μελέτη για τα Σχολεία Waldorf. 46

5.1. Η αντίληψη μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής

Ο Hermann Röhrs, αναγνωρισμένος ειδικός σε θέματα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής ύλης, εξέτασε καταρχήν την σχέση των Σχολείων Waldorf με τον Εθνικοσοσιαλισμό, πριν καταλήξει στο εξής συμπέρασμα: στόχος της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής είναι, "να οδηγήσει τον νεαρό άνθρωπο, σε απόσταση από το πολιτισμικό σκηνικό της ζωής, σε μια περισυλλογή και την ενεργοποίηση των δικών του έμφυτων δυνάμεων".[R1] Ομοιότητες μεταξύ του Εθνικοσοσιαλισμού και των ιδεών της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής υπάρχουν κυρίως στην υψηλή εκτίμηση της σωματική εργασία, στον αθλητισμό και στην κοινωνική διαπαιδαγώγηση.[R1] Η σημαντική διαφορά, ωστόσο, είναι ότι ο κύριος στόχος της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής είναι "η παιδεία της προσωπικότητας".[R1] Η κοινότητα είναι δευτερεύουσας σημασίας, και πρέπει να εξυπηρετήσει τον στόχο. Στόχος της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής - σε αντίθεση με τον εθνικοσοσιαλισμό είναι "η αντανάκλαση και η συζήτηση των πράξεών του εαυτού»[R2] και ο Röhrs συμπεράνει: «την καθαρότερη τους έκφραση την βρίσκουν αυτές οι προσπάθειες μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής στον τομέα της εικαστικής παιδείας, το τραγούδι, στις θεατρικές παραστάσεις και την διαμόρφωση των ποικίλων δραστηριοτήτων εντός της σχολικής κοινότητας».[R2]

Ο Röhrs πιστοποιεί σε αυτήν την βάση ότι τα σημερινά Σχολεία Waldorf «είναι παραδείγματα πρωτότυπων παιδαγωγικών ιδεών» και ότι ενσαρκώνουν «παραδειγματική δυνατότητα διαμόρφωσης».[R2] Δεν μπόρεσε μονάχα να διατηρήσει τους στόχους της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής αλλά κατάφερε να τους «αναπτύξει περαιτέρω». [R2] Ο «κόσμος των ιδεών» του Steiner θα έπρεπε να θεωρείται ως «συστατικό στοιχείο της Διεθνούς Μεταρρυθμιστικής Παιδαγωγικής». [R3] Πίσω από το όνομα του Steiner και άλλων μεταρρυθμιστών της παιδαγωγικής αναδεικνύεται μια παιδαγωγική πρακτική με «μια δύναμη που δημιουργεί ανθρώπους», [R4] η οποία επιβεβαιώνεται και από φοιτητές και νέους εκπαιδευτικούς. Με την επίσκεψη αυτών των έντονα προοδευτικών μεταρρυθμιστικών σχολείων γίνεται απτό «πόσο ζωντανά μπορεί να διαμορφωθεί η σχολική εργασία και πόσο βαθιά μπορεί να είναι η σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα σε μαθητή και δάσκαλο». [R5] Στο κεφάλαιο με τον τίτλο: «Προεπισκόπηση: Η μεταρρυθμιστική παιδαγωγική και η ουτοπική της αίσθηση ρεαλισμού» πιστοποιείται μεταξύ άλλων και στην παιδαγωγική πράξη των Σχολείων Waldorf ότι «εξακολουθεί και σήμερα να είναι μια από τις πιο εξελίξιμες της παιδαγωγικής πραγματικότητας». [R6]

5.2. Η κριτική αντίληψη της ιδεολογίας

Οι επικριτικοί συγγραφείς συνήθως αμφισβητούν την επιστημονική αξίωση της Ανθρωποσοφίας και έτσι και την επιστημονικότητα της ανθρωπολογίας και της παιδαγωγικής, που βασίζεται πάνω στην ίδια.[xlvii] [xlviii] Επικρίνουν πως: «Ο Steiner αντιπροσώπευε αντιλήψεις για τις οποίες ισχυριζόταν, πως τις είχε αποκτήσει μέσω διορατικότητας σε ανώτερους κόσμους. Επέμεινε ότι έπρεπε να θεωρηθούν ως επαρκής επιστημονική μέθοδος.» Οι επικριτές όμως το αρνούνται αυτό, με την αναφορά στην έλλειψη δια-υποκειμενικής επαληθευσιμότητας των δηλώσεών του έως σήμερα. Αντιθέτως η κοσμοθεωρία του Στάινερ, πρέπει να ανέχεται από τους ίδιους την κατηγορία της ψεύδο-επιστημονικότητας  και του προ-επιστημονικού δογματισμού. Οι εκπρόσωποι της παιδαγωγικής Waldorf όμως τηρούν και σήμερα την Ανθρωποσοφία του Steiner ως θεωρητικές βάσεις της εργασίας τους.


Portland Waldorf School in Milwaukie, Oregon
5.2.1. Ισχυρισμός του ρατσισμού

Κατηγορίες

Δημόσιο ενδιαφέρον, εξακολουθεί να προκαλεί η συζήτηση περί ρατσιστικών ή αντισημιτικών δηλώσεων στα κείμενα και τους στενογραφημένους κύκλους διαλέξεων του Steiner. Σημείο εκκίνησης είναι η μελέτη, η οποία ανατέθηκε από την ολλανδική Ανθρωποσοφική Εταιρεία το 1996: Η Ανθρωποσοφία και το ζήτημα της φυλής.[xlix] Τα Άπαντα του Steiner ερευνήθηκαν για διακρίσεις και ρατσιστικά αποσπάσματα. Αποτέλεσμα αυτής της μελέτης ήταν ότι σε περίπου 89.000 εκτυπωμένες σελίδες εντοπίστηκαν συνολικά 62 σημεία[l], «εκ των οποίων 12 είναι δηλώσεις που θα μπορούσαν να είναι ποινικό αδίκημα στην Ολλανδία και 50 άλλες δηλώσεις που θα μπορούσαν ενδεχομένως να θεωρηθούν ως διάκριση».49 Σε μια ενδιάμεση έκθεση το 1998, η μελέτη, ωστόσο, δηλώνει ότι "οι ισχυρισμοί, ότι ο ρατσισμός είναι εγγενής της Ανθρωποσοφίας, ή πως ο Steiner ήταν ένας των πρωτοπόρων του Ολοκαυτώματος, είναι τελείως αβάσιμες».[li] "Η ανθρωποσοφική εικόνα του ανθρώπου του Steiner βασίζεται στην ισότητα όλων των ανθρώπινων προσωπικοτήτων και όχι σε μια υποτιθέμενη υπεροχή μίας φυλής πάνω από μια άλλη. Παρ 'όλα αυτά, τα Άπαντα του Steiner περιέχουν δηλώσεις του οι οποίες από σύγχρονη άποψη έχουν ένα διακριτικό χαρακτήρα ή μπορεί να βιώνονται ως διακρίσεις».50

Ο λόγος για αυτή τη μελέτη στην Ολλανδία ήταν ότι "βάσει μιας πρότασης του ολλανδικού νομικού και παιδαγωγού Max Stibbe υιοθετήθηκε ένα μάθημα, το οποίο δεν προβλεπόταν στο πρόγραμμα σπουδών των σχολείων Waldorf και ούτε εμφανίζεται στο πρόγραμμα σπουδών των αυστριακών και των γερμανικών Σχολείων Waldorf: «η Εθνολογία / Εθνογραφία».50 Στις Κάτω Χώρες, υπήρξαν προβλήματα με αυτό το μάθημα, τα οποία οδήγησαν στην παραίτηση ενός μέλους του διοικητικού συμβουλίου της Ανθρωποσοφικής Εταιρείας, το οποίο προσπάθησε να κάνει ‘κατανοητά’ τα επιχειρήματα το Steiner».49

Το περιοδικό της ARD Report ανέφερε το 2000, πως το 1936 δημοσιευμένο βιβλίο του ανθρωποσόφου Ernst Uehli «Η Ατλαντίδα και το αίνιγμα της τέχνης της Εποχής των Παγετώνων», ανακαλύφθηκε το 1998 σε μια λίστα ανάγνωσης για καθηγητές Waldorf, παρότι περιείχε και ρατσιστικές δηλώσεις. Το Υπουργείο Οικογενειακών Υποθέσεων της Ομοσπονδίας υπέβαλε αίτηση για την καταχώρηση του βιβλίου σε λίστα απαγορευμένων βιβλίων. Η Ομοσπονδία των Σχολείων Waldorf αφαίρεσε το βιβλίο από τον κατάλογο, σύμφωνα με την WDR και απαγόρευσε τους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιήσουν το βιβλίο. Ο Ελβετός εκδότης απέσυρε το βιβλίο από την αγορά.[lii]

Αντίδραση των σχολείων Waldorf 

Το 2007 η Ομοσπονδία των Σχολείων Waldorf δημοσίευσε την αποκαλούμενη Διακήρυξη της Στουτγάρδης ως απάντηση στην επαναλαμβανόμενη συζήτηση περί ρατσισμού. Στη δήλωση αυτή, τα Σχολεία Waldorf παίρνουν δημόσια θέση κατά του ρατσισμού, του εθνικισμού και των διακρίσεων. Τα Ελεύθερα Σχολεία Waldorf γνωρίζουν «ότι μεμονωμένες διατυπώσεις στο συνολικό έργο του Rudolf Steiner, με την τρέχουσα αντίληψη, δεν πληρούν αυτή τη θεμελιώδη κατεύθυνση και δίνουν την εντύπωση διάκρισης».[liii]

Η Ομοσπονδία των Σχολείων Waldorf έχει αμυνθεί στο παρελθόν συχνά με «δικαστικές διαδικασίες, αιτήσεις αντιπαραθέσεων και αιτήσεις παραλείψεων» κατά κριτικών αναφορών – κάποιες φορές ακόμη και εκ των προτέρων. Κριτικοί προς τα Σχολεία Waldorf δημοσιογράφοι και συγγραφείς ανέφεραν μεταξύ άλλων διαμαρτυρίες, ύβρεις και δυσφήμιση. Κατά τον Helmut Zander τα Σχολεία Waldorf αντιμετωπίζουν «συχνά τις συζητήσεις θέλοντας και μη». Η συνήθειά τους όμως, να πηγαίνουν με διαφορές στα δικαστήρια εξ αιτίας μεμονωμένων και επιμέρους πολεμικών, δημιουργεί την εντύπωση ότι οι καθηγητές Waldorf δυσκολεύονται ακόμα συχνά με την κριτική.»[liv] [lv]
Prerana Waldorf School
Περιεχόμενα

1. Ιστορία
1.1 Ίδρυση και ανάπτυξη έως το 1933
1.2 Η Περίοδος του Εθνικοσοσιαλισμού
1.3 Μεταπολεμική Περίοδος
2. Απαιτήσεις και θεωρητική θεμελίωση
2.1 Πνευματισμός και Ολιστικότητα
2.2 Η Ανθρωποσοφία ως βάση
2.3 Εφαρμογή
3. Μέθοδος - Διδακτική
3.1 Βασικές αρχές
3.2 Κύριο μάθημα και εξειδικευμένα μαθήματα
3.3 Πρόγραμμα σπουδών
3.4 Διαφοροποίηση επιδόσεων και αξιολόγηση επίδοσης
3.5 Κατάρτιση των εκπαιδευτικών
4. Οργανωτικό και νομικό πλαίσιο
4.1 Εμπορικά δικαιώματα
4.2 Σύνταγμα
4.3 Νομικό πλαίσιο
4.4 Απολυτήρια
5. Αντίληψη
5.1 Η αντίληψη της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής
5.2 Η κριτική αντίληψη της ιδεολογίας
5.2.1 Ισχυρισμός του ρατσισμού
6. Βιβλιογραφία
6.1 Ανθρωποσοφική βιβλιογραφία 
6.2 Διάλογος της παιδαγωγικής επιστήμης
6.3 Άλλη κρίσιμη βιβλιογραφία
7. Ιστότοποι
8. Αναφορές
Βιβλιογραφία
Ανθρωποσοφική βιβλιογραφία

Rudolf Steiner: Η εκπαίδευση του παιδιού από την άποψη της πνευματικής επιστήμης. (Die Erziehung des Kindes vom Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft). Futurum, Dornach 2011, ISBN 978-3-85636-361-1 (Βασικό δοκίμιο του Στάινερ 1907).
Johannes Kiersch: Η παιδαγωγική Waldorf. Εισαγωγή στην παιδαγωγική του Ρούντολφ Στάινερ (Die Waldorfpädagogik. Eine Einführung in die Pädagogik Rudolf Steiners). Εκδόσεις Freies Geistesleben, Stuttgart 1970; επανέκδοση 2007, ISBN 978-3-7725-2165-2.
Stefan Leber (Hrsg.): Σχολεία Waldorf σήμερα. Εισαγωγή στις μορφές μιας παιδαγωγικής. (Waldorfschule heute. Einführung in die Lebensformen einer Pädagogik). Εκδόσεις Freies Geistesleben, Stuttgart 1993, ISBN 3-7725-1221-6.

Παιδαγωγικός Επιστημονικός διάλογος

Heiner Barz, Dirk Randoll, Sylvia Liebenwein: Eμπειρίες παιδίας σε σχολεία Waldorf: Εμπειρική μελέτη για την ποιότητα σχολείων και εμπειρίες μάθησης (Bildungserfahrungen an Waldorfschulen: Empirische Studie zu Schulqualität und Lernerfahrungen). VS, Wiesbaden 2012, ISBN 978-3-531-185088.
Heiner Barz, Dirk Randoll: Οι απόφοιτοι των σχολείων Waldorf. Μια εμπειρική μελέτη για την παιδία και την διαμόρφωση της ζωής (Absolventen von Waldorfschulen. Eine empirische Studie zu Bildung und Lebensgestaltung). VS, Βισμπάντεν 2007, ISBN 978-3-531-15405-3.
Fritz Bohnsack, Ernst-Michael Kranich (Επιμ.): Εκπαιδευτική επιστήμη και παιδαγωγική Waldorf (Erziehungswissenschaft und Waldorfpädagogik). Beltz, Weinheim, 1990, ISBN 3-407-34050-8.
Inge Hansen-Schaberg (επιμ.): Μεταρρυθμιστικά παιδαγωγικά σχολικά συστήματα. Τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Reformpädagogische Schulkonzepte, Band 6: Waldorf-Pädagogik). Schneider, Baltmannsweiler 2002 και 2006, ISBN 3-8340-0042-6.
Hans Otto (Επιμ.): Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της παιδαγωγικής Waldorf (Pro und Contra Waldorfpädagogik). Königshausen και Neumann, Würzburg, 1987, ISBN 3-88479-263-6.
Ulrike Luise Keller: Αλλαγή από τα κανονικά κρατικά δημοτικό σχολείο σε σχολείο Waldorf (Quereinsteiger Wechsel von staatlichen Regelgrundschulen in die Waldorfschule). VS, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-531-16364-2.
Heiner Ullrich: Αυθεντία και σχολείο. Η εμπειρική αναπαράσταση τις σχέσεις δασκάλου-μαθητή σε σχολεία Waldorf (Autorität und Schule. Die empirische Rekonstruktion der Klassenlehrer-Schüler-Beziehungen an Waldorfschulen). VS, Wiesbaden 2007, ISBN 978-3-531-15359-9.
Heiner Ullrich: Παιδαγωγική Waldorf και απόκρυφη κοσμοθεωρία (Waldorfpädagogik und okkulte Weltanschauung). Juventa, Weinheim, 1986, ISBN 3-7799-0664-3.



Άλλη κριτική βιβλιογραφία

Peter Bierl: Ριζικές φυλές, Αρχάγγελοι και εθνικά πνεύματα (Wurzelrassen, Erzengel und Volksgeister). Konkrete Literatur, Hamburg 1999, ISBN 3-89458-171-9.
Rüdiger Ιβάν: Το νέο σχολείο Waldorf. Ένα επιτυχημένο μοντέλο είναι υπό ανακαίνιση (Die neue Waldorfschule. Ein Erfolgsmodell wird renoviert). Rowohlt, Reinbek 2007, ISBN 978-3-498-03228-9.
Sybille-Christian Jacob / Detlef Drewes: Κουτσομπολιό από το Σχολείο Waldorf. Γιατί η παιδαγωγική-Στάινερ δεν είναι εναλλακτική λύση (Aus der Waldorfschule geplaudert. Warum die Steiner-Pädagogik keine Alternative ist). Alibri, Aschaffenburg 2004, 2η αναθεωρημένη έκδοση, ISBN 3-932710-84-3.
Susanne Lippert: Ο Steiner και η παιδαγωγική Waldorf. Μύθος και Πραγματικότητα. (Steiner und die Waldorfpädagogik. Mythos und Wirklichkeit). Luchterhand, Βερολίνο 2001, ISBN 3-472-04754-2.
Klaus Prange: Εκπαίδευση στην ανθρωποσοφία (Erziehung zur Antroposophie). Klinkhardt, Bad Heilbrunn 1985, 3η επανέκδοση 2000, ISBN 3-7815-1089-1.
Paul-Albert Wagemann, Martina Kayser: Πόσο ελεύθερο είναι το Σχολείο Waldorf; (Wie frei ist die Waldorfschule?) Heyne, München 1996, ISBN 3-453-09147-7.
Uwe Werner: Ανθρωποσόφοι στην εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού (1933-1945) (Antroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus (1933-1945)). Oldenbourg, Μόναχο 1999, ISBN 3-486-56362-9. (On-line)

Web Links

Commons: Waldorf σχολείο - συλλογή εικόνων, βίντεο και αρχεία ήχου
Λεκτική δυσφήμηση, συνέντευξη με την Evelyn Hecht-Galinski, όπως αναφέρεται στο: Taz. 13 Μαΐου 2000. http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Waldorf_pedagogy?uselang=de
Παρατηρήσεις σχετικά με το περιεχόμενο της παιδαγωγικής Waldorf και τις συνέπειές της. Μάρτιος 2004 http://www.vordenker.de/anthroposophiekritik/anthroposophiekritik.htm
Heike Schmoll: Στα χνάρια του Rudolf Steiner. Η Frankfurter Allgemeine Zeitung. 23ης Μαΐου 2007. http://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/waldorfschulen-auf-rudolf-steiners-spuren-1433918.html
Peter Bierl: Παιδαγωγική των στρογγυλεμένες γωνίες. Σε: Jungle World. 6ο Σεπτέμβριο του 2007. http://jungle-world.com/artikel/2007/36/20283.html




[1] Επισκόπηση σχολείων της Ομοσπονδίας Ελεύθερων Σχολείων Waldorf - ΟΕΣW) (Bund Freier Waldorfschulen – BFW ) http://www.waldorfschule.de/organisation/schulen/schule-suchen/
[2] Ένωση Ανθρωποσοφικής Θεραπευτικής Εκπαίδευσης, Κοινωνικής Θεραπείας και Κοινωνικής Εργασίας (Verband für antroposophische Heilpädagogik, Sozialtheraphie und soziale Arbeit e.V.) http://www.verband-anthro.de/index.php/cat/4/title/Einrichtungen
[3] ΟΕΣW: Παγκόσμια Λίστα Σχολείων Waldorf και Σχολείων Rudolf Steiner Μάρτιος του 2011.
[iv] Heiner Ullrich: Rudolf Steiner. Όπως αναφέρεται στο: Heinz-Elmar Tenorth (επιμ.) Κλασικoί της Παιδαγωγικής ΙΙ: Από τον John Dewey στον Paulo Freire (Klassiker der Pädagogik 2. Von John Dewey bis Paulo Freire). Εκδόσεις C.Η. Beck, München 2003, ISBN 3-406-49441-2, σ.68
[v] Hans Schmidt: Το έργο διαλέξεων του Rudolf Steiner (Das Vortragswerk Rudolf Steiners). Dornach 1978, αναφέρεται σε Διαλέξεις του Rudolf Steiner (Rudolf Steiner Vorträge). Πανεπιστήμιο του Bielefeld http://pub.uni-bielefeld.de/publication/2304943
[vi] Rudolf Steiner: H εκπαίδευση του παιδιού από την άποψη της επιστήμης του Πνεύματος (Die Erziehung des Kindes vom Gesichtspunkt der Geisteswissenschaft). Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach, 1969, ISBN 3-7274-5059-2.
[vii] Albert Schmelzer: Η κίνηση της τριπλής διάρθρωσης του 1919. Η Δέσμευση του Rudolf Steiner για την ώθηση στην αυτοδιοίκηση. (Die Dreigliederungsbewegung 1919. Rudolf Steiners Einsatz für den Selbstverwaltungsimpuls) Εκδόσεις  Freies Geistesleben, Stuttgart 1991, ISBN 3-7725-1080-9, σελ. 156
[viii] Σύγκρινετε Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήρα – Παιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher PrägungPädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 174
[ix] Ε. Skiera: Μεταρρυθμιστική παιδαγωγική στο παρελθόν και το παρόν. Μια κριτική Εισαγωγή (Reformpädagogik in Geschichte und Gegenwart. Eine kritische Einführung). Oldenbourg, München 2003, ISBN 3-486-27413-9.
[x] Detlef Hardorp: Το γερμανικό κίνημα των σχολείων Waldorf στην εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού (Die deutschen Waldorfschulbewegung in der Zeit des Nationalsozialismus). Όπως αναφέραται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 135
[xi] Πρωσική Μυστική Κρατική Αστυνομία του Βερολίνου, 1 Νοέμβριο 1935 StAM LR 17 134 354, BAD Ζ/Β 1 904, ΒΑΚ R 43 II/822 όπως αναφέρεται από τον Walter Kugler: Η εικώνα εχθρού Steiner (Feindbild Steiner). 2001, σελ. 11 επ.
[xii] Όπως αναφέρεται λεπτομερώς στο Uwe Werner: Ανθρωποσόφοι στην εποχή των Ναζί (1933-1945) (Antroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus (1933-1945)). München 1999.
[xiii] Συγκρίνεται Detlef Hardorp: Δύο βιογραφικές εμπειρίες κλειδιά του Rudolf Steiner. Για την ανάπτυξη και τη διάδοση της Παιδαγωγικής Waldorf (Zwei biographische Schlüsselerlebnisse Rudolf Steiners. Zur Entwicklung und Ausbreitung der Waldorfpädagogik). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 44
[xiv] "Δεν  μας ενδιαφέρει καθόλου, να μεταδώσουμε τα «δόγματα», τις αρχές, και το περιεχόμενο της κοσμοθεωρίας μας, σε αναπτυσσόμενους ανθρώπους." Όπως αναφέρεται στο: Rudolf Steiner: Γενική ανθρωπολογία ως βάση της παιδαγωγικής (Allgemeine Menschenkunde als Grundlage der Pädagogik). 9η Έκδοση. Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach, 1993, ISBN 3-7274-2930-5, σελ. 211
"Πάνω απ 'όλα, ποτέ δεν θα ίδρυα ανθρωποσοφικά σχολεία. Οι ανθρωποσόφοι θα έπρεπε να μετατρέψουν τις μεθόδους και την οργάνωση, αλλά ποτέ να διδάσκουν ανθρωποσοφία. Πρώτα πρέπει να κατανοήσουμε την πνευματική ελευθερία. Ιδεολογικές σχολές, θα πρέπει να αποφευχθούν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο." Ο Rudolf Steiner στις 24 Απριλίου του 1919 σε μια συνάντηση των εκπροσώπων της «Ένωσης για την τριπλή διάρθρωση του κοινωνικού οργανισμού», όπως αναφέρεται στο E.A. Stockmeyer: Οδηγίες του Rudolf Steiner για τa μαθήματα στα σχολεία Waldorf
(Angaben Rudolf Steriners für den Waldorfuntericht). 6η Έκδοση, Pädagogische Forschungsstelle, Stuttgart, 2001, (Βλέπε http://www.waldorfbuch.de/shop/index.php), σ.13
[xv] Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήραΠαιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher Prägung – Pädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ.147
[xvi] Heiner Ullrich: Rudolf Steiner. Όπως αναφέρεται στο: Heinz-Elmar Tenorth (επιμ.) Κλασικoί της Παιδαγωγικής ΙΙ (Klassiker der Pädagogik 2). 2003, σ.66.
[xvii] Rudolf Steiner: Η εκπαίδευση των ανθρώπων από τη σκοπιά της πνευματικής επιστήμης (Die Erziehung des Menschen vom Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft). Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach, 2003, ISBN 3-7274-5260-9, σελ. 37
[xviii] Rudolf Steiner: Η εκπαίδευση των ανθρώπων από τη σκοπιά της πνευματικής επιστήμης (Die Erziehung des Menschen vom Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft). Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach, 2003, ISBN 3-7274-5260-9, σελ. 52
[xix] δείτε Rudolf Steiner: Η τέχνη της εκπαίδευσης. Συζητήσεις σεμιναρίων και παρουσιάσεις προγραμμάτων σπουδών (Erziehungskunst. Seminarbesprechungen und Lehrplanvorträge). 4η έκδοση. Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach 1984, ISBN 3-7274-2950-Χ, σ. 9 επ.
[xx] Ήδη ο Immanuel Kant περιέγραφε την εκπαίδευση ως τέχνη (βλ. Immanuel Kant (2000): Περί Παιδαγωγικής. Όπως αναφέρετε στο: Wilhelm Weischedel (Επιμ.): Γραπτά περί ανθρωπολογίας, φιλοσοφίας της ιστορία, πολιτικής και παιδαγωγικής 2. Τόμος 1ος. Φρανκφούρτη, σελ. 702.)
Το τι κατανοούσε ο Steiner ως τέχνη εκπαίδευσης έχει υπάρξει αντικείμενο διαφόρων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων. Συγκρίνεται:
Johannes Kiersch: Η παιδαγωγική Waldorf. Μία εισαγωγή στη παιδαγωγική του Rudolf Steiner. 11 έκδοση. Εκδόσεις Freies Geistesleben & Urachhaus, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-7725-2165-2, σελ. 18 επ.
[xxi] Παρουσιάζονται αναλυτικά για τα μαθήματα φυσικής στο: Manfred von Mackensen: Ήχος, φωτεινότητα και θερμότητα. Φαινομενολογικά μαθήματα φυσικής στις τάξεις 6 έως 8 στα σχολεία Waldorf. 6η έκδοση. Κέντρο Παιδαγωγικής Έρευνας της Ομοσπονδίας σχολείων Waldorf, Kassel 2005, (βλ. http://www.waldorfbuch.de/shop/index.php). Συντομότερα και γενικότερα στο: Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήρα – Παιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher PrägungPädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 166
[xxii] Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήρα – Παιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher PrägungPädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ.153
[xxiii] Caroline v. Heydebrand: Από το πρόγραμμα σπουδών των Σχολείων Waldorf (Vom Lehrplan der Freien Waldrofschulen). 7η έκδοση. Εκδόσεις Freies Geistesleben, Stuttgart 1996.
[xxiv] Stefan Leber αναφέρεται στο: Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήρα – Παιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher PrägungPädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ.153
[xxv] R. Steiner Η τέχνη της εκπαίδευση, μεθοδολογικά και διδακτικά. Freiburg, 1948, σελ. 238.
[xxvi] δείτε Rudolf Steiner: Η τέχνη της εκπαίδευσης. Συζητήσεις σεμιναρίων και παρουσιάσεις προγραμμάτων σπουδών (Erziehungskunst. Seminarbesprechungen und Lehrplanvorträge). 4η έκδοση. Εκδόσεις Rudolf Steiner, Dornach 1984, ISBN 3-7274-2950-Χ.
[xxvii] Caroline Heydebrand von: από το πρόγραμμα σπουδών της Σχολής Waldorf. 10α Έκδοση. Δωρεάν ζωής Εκδόσεις Πνεύματος, Stuttgart 1996, ISBN 3-7725-0200-8.
[xxviii] E.A. Stockmeyer: Οδηγίες του Rudolf Steiner για τa μαθήματα στα σχολεία Waldorf (Angaben Rudolf Steriners für den Waldorfuntericht). 6η Έκδοση, Pädagogische Forschungsstelle, Stuttgart, 2001, (Βλέπε http://www.waldorfbuch.de/shop/index.php)
[xxix] Tobias Richter: Παιδαγωγική αποστολή και εκπαιδευτικοί στόχοι. Από το πρόγραμμα σπουδών της Σχολής Waldorf. 3η Έκδοση. Εκδόσεις Freies Geistesleben, Stuttgart 2010, ISBN 3-7725-2569-5.
[xxx] Όλα οι Πληροφορίες σχετικά με αυτό το εδάφιο είναι από την ιστοσελίδα του Ελεύθερου Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης – Σεμινάριο παιδαγωγικής Waldorf.
http://www.freie-hochschule-stuttgart.de/studium/studium.php
[xxxi] βλέπε τη βάση δεδομένων του οργανισμού πιστοποίησης AQAS: Επισκόπηση πιστοποιημένων προγράμματα σπουδών - Master. (http://www.aqas.de/ueberblick-akkreditierte-studienprogramme_master/) - όπως και τη βάση δεδομένων των πιστοποιημένων προγραμμάτων σπουδών (http://www.akkreditierungsrat.de/index.php?id=4) του Συμβουλίου Πιστοποίησης του Ιδρύματος για την Πιστοποίηση προγραμμάτων σπουδών στη Γερμανία (Akkreditierungsrat der Stiftung zur Akkreditierung von Studiengängen in Deutschland). (Οκτώβριος 2009).
[xxxii] αυτο-εκπροσώπηση σε σχέση με την άμυνα του εμπορικού σήματος http://www.waldorfschule.de/404/
[xxxiii] Γραφείο Εναρμόνισης στην Εσωτερική Αγορά http://oami.europa.eu/ows/rw/pages/index.en.do
[xxxiv] Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας http://www.wipo.int/portal/index.html.en
[xxxv] Προβολή εμπορικών σημάτων http://tmview.europa.eu/tmview/basicSearch.html
[xxxvi] π.χ., βλέπε Ομοσπονδία ελεύθερων Σχολείων Waldorf: τα σχολεία Waldorf απαγορεύουν στο NPD την κατάχρηση ονόματος.
[xxxvii] π.χ., βλέπε Ομοσπονδία ελεύθερων Σχολείων Waldorf: τα σχολεία Waldorf απαγορεύουν στο NPD την κατάχρηση ονόματος.
[xxxviii] Heiner Ullrich: Σχολική κουλτούρα της μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής με ιδεολογικό χαρακτήρα – Παιδαγωγικές αρχές και μορφές των Σχολών Waldorf (Reformpädagogische Schulkultur mit weltanschaulicher PrägungPädagogische Prinzipien und Formen der Waldorfschule). Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ.143
[xxxix] δείτε Walter Hiller: Η Ομοσπονδία των σχολείων Waldorf. Σε: Inge Hansen-Schaberg, Bruno Schonig: βασικά εκπαίδευση. Εκπαιδευτικό σχολείο έννοιες Όγκος μεταρρύθμιση 6: Waldorf Εκπαίδευση. Schneider Εκδότης Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 275 κ.ε.
[xl] Heiner Ullrich: Παράξενος αναχρονισμός ή προοδευτικό μοντέλο; Το ελεύθερο σχολείο Waldorf στο παιδαγωγικό διάλογο και στην έρευνα της παιδαγωγικής επιστήμης. Όπως αναφέρεται στο: Inge Hansen-Schaberg & Bruno Schonig: Βασική Γνώση παιδαγωγικής. Εκπαιδευτικά συστήματα μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής τόμος 6: Παιδαγωγική Waldorf (Basiswissen Pädagogik. Reformpädagogische Schulkonzepte Band 6: Waldorf-Pädagogik). Εκδόσεις Schneider, Hohengehren, Baltmannsweiler 2002, ISBN 3-89676-503-5, σελ. 195
[xli] Ομοσπονδία ελεύθερων σχολείων Waldorf: Η οικονομική κατάσταση των σχολείων Waldorf στη Γερμανία. Τον Ιούλιο του 2007, σ.13
http://www.bildungsoekonomie-waldorf.de/pdfs/aktuelles/zur%20Lage%202007.pdf
[xlii] Ομοσπονδία ελεύθερων σχολείων Waldorf: Εξετάσεις και διπλώματα στα σχολεία Waldorf. Όπως αναφέρετε στο: Blickpunte. Nr. 5, 2010, σελ. 5
[xliii] Georg Rothe: Επαγγελματική κατάρτιση στη Γερμανία: Tο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων της ΕΕ, "Λισαβόνα 2000" ως πρόκληση για την ανάπτυξη νέων τρόπων επαγγελματικής κατάρτισης δια βίου μάθησης (Berufliche Bildung in Deutschland: Das EU-ReformprogrammLissabon 2000“ als Herausforderung für den Ausbau neuer Wege beruflicher Qualifizierung im lebenslangen Lernen). http://digbib.ubka.uni-karlsruhe.de/volltexte/documents/469294 Τόμος 14 των υλικών για την εκπαιδευτική και εργατική παιδαγωγική (Materialien zur Berufs- und Arbeitspädagogik), KIT Scientific Publishing, Karlsruhe, 2008, ISBN 978-3-86644-258-0, σ. 186
[xliv] Τομέας εργασίας της οικονομίας για την παιδείας της ελεύθερης ανωτάτης Σχολής για ανθρωποσοφική παιδαγωγική του Mannheim: Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης βάση τίτλων σπουδών στη Γερμανία το 2006.
http://www.bildungsoekonomie-waldorf.de/pdfs/abiturientenzahlen/entlass-brd-06.pdf
[xlv] Πορτφόλιο απολυτιρίου http://www.apf-nrw.de/
[xlvi] α β γ συγκρίνετε Heiner Ullrich: Rudolf Steiner. Όπως αναφέρεται στο: Heinz-Elmar Tenorth (επιμ.) Κλασικoί της Παιδαγωγικής ΙΙ: Από τον John Dewey στον Paulo Freire (Klassiker der Pädagogik 2. Von John Dewey bis Paulo Freire). Εκδόσεις C.Η. Beck, München 2003, ISBN 3-406-49441-2, σελ.71
[xlvii] Heiner Ullrich: Ορθολογικοποιημένος μυστικισμός. Σημειώματα ιστορικών προβλημάτων για τη "επιστημολογική" βάσης της παιδαγωγικής Waldorf (Rationalisierte Mystik. Problemgeschichtliche Anmerkungen zu den “erkenntinswissenschaftlichen” Grundlagen der Waldorfpädagogik). Όπως αναφέραται στο: Hans Otto (Επιμ.): Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της παιδαγωγικής Waldorf (Pro und Contra Waldorfpädagogik). Königshausen και Neumann, Würzburg, 1987, ISBN 3-88479-263-6
[xlviii] Klaus Prange: Εκπαίδευση στην ανθρωποσοφίας (Erziehung zur Antroposophie). 3η έκδοση. Julius Klinkhardt, Bad Heilbrunn/ Obb. 2000, ISBN 3-7815-1089-1, ειδικά σελ. 59 επ.
[xlix] α β γ  Petrus van der Let: Αμφίβολες απόψεις του Rudolf Steiner περί φυλών (Bedenkliche Ansichten Rudolf Steiners über Rassen). Όπως αναφέρεται στο: TANGRAM - Δελτίο της Ομοσπονδιακής Επιτροπής κατά του Ρατσισμού, Αρ. 6 Μάρτιος1999 (Bulletin der Eidgenössischen Kommision gegen Rassismus). σελ. 50-52.
[l] α β γ Christop Lindenberg: Για την τάση και τη τεχνολογία των επεξηγήσεων του Petrus van der Let (Zu der Tendenz und Technik der Ausführungen von Petrus van der Let). Όπως αναφέρεται στο: TANGRAM - Δελτίο της Ομοσπονδιακής Επιτροπής κατά του Ρατσισμού, Αρ. 6 Μάρτιος1999 (Bulletin der Eidgenössischen Kommision gegen Rassismus). σελ. 53-56.
[li] Μ. Leist, L. Ravagli, H.-J. Bader: Τα Φυλετικά ιδανικά είναι η πτώση της ανθρωπότητας - Ανθρωποσοφία και η κατηγορία του αντισημιτισμού (Rassenideale sind der Niedergang der Menschheit – Antroposophie und der Antisemitismusvorwurf) . 3η έκδοση της μελέτης, ISBN 3-7725-1916-4.
[lii] WDR: "Brennpunkt Schule - πριν από 85 χρόνια: Το πρώτο σχολείο Waldorf άνοιξε – μεταρρυθμιστική παιδαγωγική με "ριζικές φυλές". http://web.archive.org/web/20050119185953/http://www.wdr.de/themen/kultur/stichtag/2004/09/07.jhtml
[liii] Ομοσπονδία ελεύθερων σχολείων Waldorf: Δήλωση της Στουτγάρδης. Σχολεία Waldorf κατά των διακρίσεων (Stuttgarter Erklärungen. Waldorfschulen gegen Diskriminierung), 28 Οκτώβριο του 2007. http://www.waldorfschule.de/fileadmin/downloads/erklaerung/StuttgarterErklarung.pdf
[liv] Arno Frank: Εκφοβισμός με τρόπο Waldorf (Einschüchterung auf Waldorf-Art). Όπως αναφέρετε στο: taz. 4ο Αυγούστου 2000
[lv] Helmut Zander: Ανθρωποσοφίας στη Γερμανία (Antroposophie in Deutschland). 1ος τόμος, 2007, σελ. 1453.
Ε. Skiera: Μεταρρυθμιστική παιδαγωγική στο παρελθόν και το παρόν. Μια κριτική Εισαγωγή (Reformpädagogik in Geschichte und Gegenwart. Eine kritische Einführung). Oldenbourg, München 2003, ISBN 3-486-27413-9.
S1 α β σελ. 233
S2 σελ. 239
S3 α β γ σελ. 261
S4 α β σελ. 248
S5 σελ. 249
H. Röhrs: Μεταρρυθμιστική παιδαγωγική και εσωτερική μεταρρύθμιση παιδείας (Reformpädagogik und innere Bildungsreform). Beltz, Weinheim 1998, ISBN 3-89271-825-3.
R1 α β γ σελ. 49 επ.
R2 α β γ δ σελ. 90 επ.
R3 σελ. 138.
R4 σελ. 148.
R5 σελ. 152.
R6 σελ. 161.


2 σχόλια:

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...