Παρασκευή 17 Φεβρουαρίου 2017

Πέθανε ο Γιάννης Κουνέλλης

                                      

kounellis_0007                                                                Kounellis,  Untitled, 2003, Torrione Passari, Molfetta

                                                                                                                                                                  Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Πέθανε χθες στην Ρώμη σε ηλικία 81 ετών ο μεγαλόπνοος διεθνής ζωγράφος και γλύπτης μας Γιάννης Κουνέλλης. Ήταν ένας από τους κορυφαίους ιδρυτές της «Arte Povera».Ο Κουνέλλης γεννήθηκε στις 23 Μαρτίου 1936 στην Πειραιά και από τη δεκαετία του 1950 επέλεξε ως τόπο διαμονής του την Ιταλία, όπου σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Ρώμης. Ύστερα διετέλεσε καθηγητής στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντίσελντορφ.

«Είδα το ιερό στα αντικείμενα καθημερινής χρήσης.. Θέλω την επιστροφή της ποίησης μ΄ όλα τα μέσα: με την άσκηση, την παρατήρηση, τη μοναξιά, το λόγο, την εικόνα, την εξέγερση.» Αυτό ήταν το βασικό credo του Κουνέλλη που ήταν ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του κόσμου. Με αφορμή την τελευταία έκθεσή του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, δημοσιεύω αυτούσια, χωρίς περικοπές μια συνέντευξη που μου έδωσε, μικρό μέρος της οποίας φιλοξένησε παλιότερα η Καθημερινή. Ένας ευαίσθητος αυτοεξόριστος, με γόνιμη σκέψη, μιλάει για τις πραγματικές αξίες του Ελληνισμού, για το τι σημαίνει μέτρο, ηθική υπόσταση, αρχαία τραγωδία. Κριτικάρει σφοδρά την Αμερικανική τέχνη και πολιτική, σχολιάζει την πτώση της Ευρωπαϊκής κουλτούρας, τις αναπηρίες της Ελληνικής τέχνης κι εξηγείται κατά πρόσωπο με την Ιστορία. Μιλάει τέλος, για το πραγματικό όραμα της τέχνης και για το τί κάνει ένα έργο σημαντικό.

photo tou Τα αρχαία όνειρα.. Ο Γιάννης Κουνέλλης, γεννημένος το ΄36 στον Πειραιά, έζησε τα τελευταία 61 χρόνια στην Ρώμη. Έχει εκθέσει παντού και φυσικά στην Ελλάδα (γκαλ. Bernier). Κεντρική φυσιογνωμία της arte povera, πίστεψε σε μια τέχνη που επηρεασμένη από το κλίμα του Μάη του ΄68 αντέταξε στον κυνισμό της υπερκατανάλωσης τα πρωτογενή, φτωχά υλικά της: χώμα, πέτρα, κάρβουνο, ράκη, ξύλο, φωτιά, οριοθετώντας έναν Ηρακλείτιο χώρο.. Η τέχνη βγήκε στον χώρο, κατάργησε το κάδρο και πολιτικοποιήθηκε. Ο καμβάς έγινε ατσάλι.

Έκτοτε, οι εγκαταστάσεις του Κουνέλλη σφράγισαν την πρωτοπορία. Εφήμερες, θεατρικές, δραματικές, μελαγχολικές κάποτε, εμπνεύστηκαν από την Ιστορία κι εκφράστηκαν με μεστές φόρμες, δεμένες σε μια διαλεκτική αντίθεση. Χρυσό δίπλα σε άχυρο, βαμβάκι να διαρρηγνύει ένα σιδερένιο κουτί, παπαγάλους σε κλουβιά, ανθρώπους σε σακιά..                                                                                                            

kounellis_0006

                                         Senza Titolo, 1999. Inglesia de San Augustin, Mexico  City

                                        Το ΄69 μετέτρεψε την γκαλερί L’ Attico της Ρώμης σε στάβλο με άλογα..

CAVALLI

Βαγονέτα με κάρβουνα, που πηγαινοέρχονται, φουγάρα, καράβια και σακιά με σπόρους, σχολίασαν τον μόχθο, το εμπόριο, την αποδημία, την ανταλλαγή κουλτούρας. Ο Κουνέλλης ήταν γόνιμος και πολύπλευρος. Έχουν γραφεί πάνω από 50 μονογραφίες για το έργο του, ενώ έχει γράψει κι αυτός αρκετά βιβλία. Για μένα, είναι ένας βετεράνος “Σαμουράι” της ελληνικής τέχνης, τόσο εμβληματικός και κατασταλαγμένος που μου φάνηκε αστείο όταν διάβασα σε γνωστή εφημερίδα από κάποιον δημοσιογράφο, ότι στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης δεν παρουσίασε κάτι “νέο”..

Jannis Kounellis- Senza titolo (2001)

Η δουλειά του, μεστή συμβολισμών, πλήν δωρική, σχετίζεται με τα αρχέτυπα, το έδαφος, την στιβαρή δομή.. Αναζητά την ισορροπία, την έννοια του κέντρου με τόση αγωνία, που μου θυμίζει αρχαιοελληνική αρετή.

 

KOUNELLIS1

 

 

Αλλά μου θυμίζει και την ρήση του Ζεν: “Μεγάλη πίστη, μεγάλη αμφιβολία”..το να είσαι δηλαδή πειθαρχημένος και πιστός σε ένα όραμα που αν και σου δημιουργεί τεράστιες δυσκολίες κι αμφιβολίες, ωστόσο κινείσαι σταθερά προς αυτό. Γιατί μόνον έτσι έρχεται η υπέρβαση..

 

                                                          

                                                         

                                                           Η έκθεση στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης.

Οι αναφορές του στην αρχαιότητα, (εκμαγεία, πιθάρια, αρχαία κεφάλια) προσπαθούσαν να συνδέσουν την πρωταρχική εικόνα μ΄ ένα σύγχρονο αρχέτυπο. «Ο καλλιτέχνης –έλεγε ο Κουνέλλης- τρέφεται μ’ αρχαία όνειρα».... Τί απέγιναν όμως αυτά τα αρχαία όνειρα σήμερα;

sakia                                         Από την έκθεση στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης

Το τέλος του πένθους. Αυτήν την έκφραση χρησιμοποίησε για αυτήν την έκθεση ένας σημαντικός τεχνοκριτικός και στενός φίλος του Κουνέλλη, όταν μιλήσαμε. Τώρα είναι η στιγμή του φινάλε του ρέκβιεμ, όπως περιγράφει στην Λιμναία Οδύσσεια…“η μορφική γραμμικότητα της νεκρικής πομπής, συμπαγής μπροστά στον πόνο, στις κωδικοποιημένες κινήσεις, στα ζευγμένα άλογα, στα γραμμικά πρόσωπα, στα σφαλιστά κομμένα μάτια…στους θρήνους, στην πίστη σ’ έναν κόσμο πολιτισμού και κουλτούρας”.. “Οι Κηδείες, (Κassel, 1982) ως αφετηρία, ως πολιτιστική ταυτότητα, ως μια εκ νέου ανακάλυψη μετά από μια μακριά περίοδο λήθης που οφείλεται στην παρακμή και την υποταγή”.

rouha2

                                                 Από την έκθεση στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης

  Η κρίση, είναι  γι’ αυτόν η στιγμή, που η νοσταλγία και τα ψέματα τελειώνουν. Η στιγμή του κενού μετεωρισμού.

tavani

                    Η στιγμή που τα αρχαία οράματα εκποιήθηκαν, έγιναν εμπόριο και βορά των “βαρβάρων”..

arhaia

                              Η στιγμή που εκείνοι που έβλεπαν έκαναν τους τυφλούς και σιώπησαν..

sakoi

                                              Η στιγμή που ο λαός πληρώνει ακριβά, με το σαρκίο του..

                        tableau        rouha

Μια δοκιμασία ύψους. Η τέχνη για τον Κουνέλλη ήταν μια δοκιμασία ύψους, ένα όραμα. Υπάρχει, –έλεγε- για να δίνει το μέτρο των πραγμάτων. Η Ελλάδα γνώρισε από κοντά το όραμά του το ΄94, όταν έκανε μια αναδρομική στο πλοίο Ιόνιον, που αγκυροβόλησε στον Πειραιά γεμάτο εικόνες νόστου κι ένα μεταφυσικό κλίμα.Το πλοίο μετατράπηκε σε μια μήτρα αλλά κι ένα θεατρικό κοίλωμα...

  ionionn         KOUNELIS-1

Η θεατρικότητα, ήταν αυτόχθονη στο έργο του Κουνέλλη. Αλλά από το ΄68 μέχρι σήμερα, όποτε κι αν ασχολήθηκε με το θέατρο προσπάθησε με κάθε μέσο ν’ απαλλάξει την σκηνή από την περιγραφικότητα και την διακόσμηση. Στην συνεργασία του με τον σκηνοθέτη Quartucci, στο Τορίνο το ΄68, τα υλικά του ενοχλούσαν κυριολεκτικά τους ηθοποιούς στοχεύοντας να τους απελευθερώσουν από την υπάκουη ερμηνεία των κειμένων της παράστασης.Οι ηθοποιοί περιφέρονταν μέσα σε καροτσάκια ή πηγαινοέρχονταν κουβαλώντας σακιά με χώματα και κάρβουνα.

Jannis-Kounellis-Untitled                                                                                Untitled, 2003, Venice

Μεγαλύτερης δραματικής έντασης ήταν οι «πολιτικές», σκηνικές παρεμβάσεις που έγιναν για παραστάσεις του Heiner Muller στο θέατρο του Βερολίνου από το ΄91 και μετά. Οι τέσσερις παραστάσεις του Θηβαϊκού Κύκλου που έγιναν το 2001 σ ένα εργοστάσιο του Ντίσελντορφ ήταν  η πρώτη συμμετοχή του στην αρχαία τραγωδία. Οι παραστάσεις ανέβηκαν τον Ιούλιο του 2002 και στην Επίδαυρο. Το γεγονός αυτό, καθώς κι η  έκθεση στους Δελφούς με θέμα «Ο Κουνέλλης και το Θέατρο» έδωσαν την αφορμή για μια συζήτηση βάθους, εφ’ όλης της ύλης, που κάναμε με τον Κουνέλλη μια μέρα χαράματα, στους Δελφούς...

                                                                     Η  συνέντευξη του Γιάννη Κουνέλλη

- Οι Έλληνες εξακολουθούν να σας νοιώθουν δικό τους παρότι κάποτε δηλώσατε Ιταλός. Και σήμερα που σκηνογραφείτε αρχαία τραγωδία για πρώτη φορά, σας νοιώθουν ακόμη πιο κοντά. Αλλά και το έργο σας που είναι δωρικό, εκφράζει νόστο και νοιάζεται για το μέτρο και την διαλεκτική παραπέμπει σε ελληνικές αξίες. Κάνουμε λάθος;

- Το πρόβλημα όλων των καλλιτεχνών είναι η γλώσσα τους. Η δική μου γλώσσα, ως καλλιτέχνη γεννήθηκε στην Ιταλία, μέσα στις ιστορικές συνθήκες της γενιάς μου και συνδέθηκε με τον ιταλικό προβληματισμό. Ωστόσο δεν έμεινε εκεί. Διευρύνθηκε… Το θέμα δεν είναι λοιπόν εθνικιστικό.. Είμαι, φυσικά και Έλληνας,. Έζησα τα νεανικά μου χρόνια στην Ελλάδα κι οπωσδήποτε έχω μέσα μου φυτεμένη μιαν Ελλάδα που δεν μπορώ να ξεριζώσω. Αλλά για μένα ο Ελληνισμός δεν μπορεί να σκλαβωθεί σ’ ένα τοπίο, μια χώρα. Ο Πλάτωνας, η αρχαία τραγωδία είναι πολύ μεγάλα πράγματα. Η ιδέα της Ελλάδας είναι κάτι πολύ πιο ευρύ και δεν χωράει σε όρια.

kounellis_0001 Senza Titolo. 1975. Studio d’Arte Contemporanea, Rome

- Έχετε πει πως ο Παρθενώνας αντιπροσωπεύει αυτό που έδωσε η ελληνική κουλτούρα στον πολιτισμό, το μέτρο, τη συμμετρία. Πως εκφράζεται αυτή η έννοια στο έργο σας;

- Αυτό που μένει απ’ τον Ελληνισμό, όπως τον θυμάμαι είναι το μέτρο. Το μέτρο είναι ελληνικό αλλά υπάρχει και στην αναγέννηση γιατί η αναγέννηση κρύβει μέσα της την Ελλάδα. Όταν μιλάμε για το μέτρο εννοούμε φυσικά τον άνθρωπο. Αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα. Το να έχεις το μέτρο προϋποθέτει συνεχή επαφή με την πραγματικότητα. Ψάχνουμε το μέτρο όταν υπάρχει γύρω μας ασυμμετρία.

- Κι ο Le Corbusier χρησιμοποίησε το μέτρο αλλά ως ανθρώπινο μέγεθος. Εσείς το είδατε διαφορετικά…

- Ε, φυσικά. Το θέμα είναι η Ελλάδα που βρίσκεται μέσα σε όλους μας. κι όχι μονάχα εδώ. Δεν είναι απαραίτητο να μιλάνε μόνον οι Έλληνες για το μέτρο. Σήμερα η αναζήτηση αυτή υπάρχει σ’ όλον τον Δυτικό κόσμο.

- Δουλεύετε από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 για το θέατρο. Πως έγινε και δεν ασχοληθήκατε με την αρχαία τραγωδία;

-  Μα εγώ το θέατρο το κάνω ως ερασιτέχνης. Οπότε μου αρέσει. Έπειτα εγώ δεν κάνω σκηνικά. Δεν ξέρω καν να τα φτιάξω. Το θέμα για μένα δεν ήταν τόσα χρόνια τα σκηνικά. Ήταν να δεις στον καθρέφτη… Στην Ιταλία, όπου ζω, υπάρχει μια μεγάλη ζωγραφική παράδοση όχι όμως και λογοτεχνική. Υπάρχουν λίγα θεατρικά κείμενα. Έτσι, η ιδέα του θεάματος προέκυψε από την γλωσσική αξία της ζωγραφικής. Έτσι, αυτό που κάνω, στο θέατρο δεν σχετίζεται με την λογοτεχνία. Δεν κάνω δηλαδή κάτι περιγραφικό αλλά κάτι που έχει να κάνει με την δική μου γλώσσα, χωρίς να ακολουθώ λογοτεχνικές ερμηνείες.

- Στο αρχαίο θέατρο αντιδράσατε διαφορετικά απ’ ότι στο σύγχρονο;

-  Για μένα η ερμηνεία της αρχαιότητας υφίσταται ως θεατρική κατάσταση, δεν περνάει από τα κείμενα. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν σκηνικά. Ούτε στην Ελισαβετιανή εποχή. Έτσι μένω σ’ αυτήν την κατάσταση της ανυπαρξίας σκηνικού. Άλλωστε τα σκηνικά είναι υπόθεση του 800. Γι’ αυτό ποτέ μου δεν τα έκανα. Αλλά κι η σκηνή στο αρχαίο θέατρο ήταν 3 πύλες, δηλαδή τίποτα.

- Στο παραδοσιακό γιαπωνέζικο θέατρο όπως και στο δικό μας η σκηνή είναι ο λειτουργικός τόπος της θυσίας. Ο ανθρωπολόγος Μασάο Γιαμαγκούτσι ονομάζει μάλιστα την σκηνή τόπο αντιμετώπισης του θανάτου. Η Αντιγόνη π.χ., η Μήδεια ή η Ιφιγένεια ετοιμάζονται να πεθάνουν. Το δικό σας έργο στην Επίδαυρο θα συμμετέχει στο δρώμενο της θυσίας και πως;

4

-Οπωσδήποτε. Σ’ ένα αρχαίο θέατρο σαν αυτό της Επιδαύρου δεν μπορείς να φτιάξεις σκηνικό. Το μόνο που μπορώ να κάνω είναι ένα πηγάδι και τίποτ’ άλλο. Όταν δεις από ψηλά την σκηνή είναι ένα κέντρο, ένα στρογγυλό, σαν πηγάδι. Κι ο χώρος για το χορό – που αποτελεί τον κεντρικό προβληματισμό της τραγωδίας – είναι πολύ μικρός. Πρέπει λοιπόν να κάνεις ένα μόνον πράγμα, να το τοποθετήσεις εκεί και να γίνει κεντρικό παρότι δεν θα βρίσκεται στο κέντρο. Αυτή είναι η ιδέα που θέλω να πραγματώσω.

- Συχνά αναφέρεστε στην έννοια του κέντρου. Τι εννοείτε ακριβώς;

 

-  Υπάρχει το κέντρο και η έλλειψή του. Σήμερα δεν έχουμε κέντρα. Ενώ πρώτα υπήρχαν και στην σύγχρονη ζωγραφική και την λογοτεχνία. Όταν υπάρχει ένα κέντρο υπάρχει γύρω του μια λογική εξέλιξη. Αλλιώς υπάρχει αποσπασματικότητα και διάλυση.

- Τι κάνει αλήθεια για σας ένα έργο τέχνης σημαντικό;                                        Jannis Kounellis in Innsbruck,2009

Jannis Kounellis in Innsbruck

- Ο Franz Kline έλεγε το εξής: Ένα έργο γίνεται σημαντικό και παραμένει όταν εκείνη την στιγμή που έγινε ήταν πραγματικό. Αν κατάφερε να εκφράσει την πραγματικότητα. Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν για παράδειγμα του Picasso ήταν μια τομή, μια πραγματικότητα. Όταν έγιναν ποίησαν μια πραγματικότητα. Όπως λέμε «ποιώ». Να φτιάξω. Να φτιάξω τι; Αυτό που λείπει και να το φτιάξω για πρώτη φορά. Αυτό είναι το θέμα.

Ο πέρσης ποιητής Τζ. Ρουμί έλεγε: «Θέλετε να αναπτύξετε νέα όργανα αντίληψης; Αυξήστε την αναγκαιότητα. Καλλιεργήστε συνθήκες». Πως καλλιεργεί ένα έργο τέχνης την αναγκαιότητα για πιο διεισδυτικό βλέμμα;

-  Αυτά που έλεγε αυτός ο ποιητής είναι σωστά. Κι έτσι πρέπει να γίνεται πάντοτε. Ο τρόπος είναι να κυοφορείς την ανάγκη. Για να γίνει ένα έργο τέχνης πρέπει να έχει έναν ορισμένο προορισμό. Και για να φτάσεις εκεί πρέπει να καλλιεργήσεις τις συνθήκες. Και δεν εννοώ μόνο τις εξωτερικές (εκθέσεις κλπ) αλλά και τις εσωτερικές. Πρέπει εσύ να φτιάξεις τις συνθήκες γιατί μόνο έτσι το έργο έχει μια δική του αλήθεια. Κι αυτήν την αλήθεια, ύστερα, δεν μπορεί κανείς να την αγνοήσει και να μην δει την αξία της.

Neue Nationalgalerie Berlin

   Neue Nationalgalerie Berlin

- Γράφετε κάπου: «Ο πόνος ως διαδρομή προς την αγνότητα». Σήμερα υπάρχει γύρω μας πολύς πόνος που οδηγεί ωστόσο στην εξαχρείωση. Σφάζονται Παλαιστίνιοι, οι Αμερικανοί βομβαρδίζουν έναν Αφγανικό γάμο και μετά λένε sorry, επίσης, παγκοσμιοποιήθηκε κι η διεθνής αρπαχτή στα χρηματιστήρια.. Ο καλλιτέχνης για σας ορίζεται ως ηθική υπόσταση… Οπότε τι λέτε γι’ αυτά;

-  Όλ’ αυτά τα προβλέψαμε εδώ και πολύ καιρό. Γι’ αυτό η δική μου γενιά αγάπησε την πολιτική. Η δική μου γλώσσα διαμορφώθηκε πριν από 40 χρόνια. Το ‘λεγε κι ο Παζολίνι κάποτε. Έλεγε πως η γλώσσα μου διαμορφώθηκε στο τέλος του 1950. Πέρασαν τόσα χρόνια και τώρα επιβεβαιωνόμαστε. Σήμερα λοιπόν χάθηκε η Ρωσία και η μόνη υπερδύναμη είναι η Αμερική. Και δεν έχει μια ηθική να μας προτείνει. Έχει την δύναμη αλλά δυστυχώς δεν έχει τίποτα να μας πει.

Το ’86 αντιδράσατε όταν ο Beuys υποστήριξε ότι η Γερμανία είναι μια μικρή Αμερική. Κι όμως οι κεντροευρωπαϊκές χώρες μοιάζουν περισσότερο με αμερικανικές ρέπλικες με εθνικές ιδιομορφίες σε επίπεδο κουλτούρας παρά με διαφορετικές κεντρικές προτάσεις. Για να μην μιλήσουμε για τα διαλυμένα Βαλκάνια… Εσείς ως εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής κουλτούρας τι λέτε για την πτώση της;

-  Νομίζω πως μόλις χτες πέρασε ο Β΄ παγκόσμιος. Μέχρι τις προάλλες υπήρχε το τείχος του Βερολίνου. Η Γερμανία ήταν μια τραγωδία κι όταν λέμε η Γερμανία ήταν μια τραγωδία εννοούμε την Ευρώπη. Εκεί είναι το μεγάλο δράμα. Το πώς θα μπορέσουμε να προτείνουμε διαφορετικές ιδέες, την δική μας διαλεκτική θέση. Όχι, ότι δεν θα υπάρχει η Αμερική δεν είναι αυτό το θέμα.

Κάποτε «εξαφανίσατε» την Αμερική. Είπατε πως δεν υπάρχει. Πως είναι μια προβολή κι ελκόμαστε απ’ την ίδια μας την προβολή

-  Ναι γιατί πολλοί λένε ότι κάνουμε αμερικάνικα έργα… Μα τι πράγμα κάνουν οι Αμερικάνοι; Γιατί εγώ την τελευταία φορά που ήμουνα στην Ν. Υόρκη δεν κάνανε τίποτε.

- Από πλευράς τέχνης;

Jannis Kounellis- Senza titolo (2004)   -  Ναι δεν κάνουν τίποτα. Έχουν μια κρίση γενικευμένη. Κι αυτή η ιδέα για το παγκόσμιο χωριό που προτείνουν είναι μια εθελοτυφλία. Ένα αναισθητικό, να μην βλέπεις τα πράγματα, να μην πονάς.Να μην πονάς. Το μεγάλο χωριό είναι ένα εμπόδιο πριν απ’ όλα για την Αμερική. Που έχει μια ζωγραφική ιστορία 50 χρόνων. Ναι. Να μιλήσουμε για την Αμερική αλλά για εκείνη του Pollock ή του Faulkner, για βαθιά πράγματα, όχι για τα Νεοϋορκέζικα τερτίπια.

Λέτε δηλαδή ότι σήμερα δεν υπάρχει αμερικανική τέχνη σοβαρή;

-  Σήμερα το λένε όλοι, όχι μόνο εγώ…

Τι νοιώσατε όταν είδατε τους δίδυμους πύργους να καταρρέουν;Τι σας είπε αυτή η εικόνα;

-   Ότι άλλαξαν πολλά πράγματα στον κόσμο. Σήμερα έχουμε από την μια την αυτοκρατορία της Αμερικής κι από την άλλη όσοι είναι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι κι εκτοπίζονται από τα σύνορα του μέλλοντος. Είμαι βέβαια κατά της τρομοκρατίας. Είναι μια ιδέα μικρή. Ακόμη κι από στρατιωτικής απόψεως. Αλλά καταλαβαίνω και το άγχος όλων αυτών των ανθρώπων. Από την άλλη κι η μεταπολεμική Ευρώπη δεν στέκεται στο ύψος της. Γι’ αυτό μιλάμε και για την Αμερική. Αν και η Αμερική σε πολλά πράγματα μου αρέσει. Έχω πολλούς φίλους εκεί, έχω κάνει πολλές εκθέσεις. Την πρώτη φορά που πήγα ήταν το ’58. Σκέφτηκα να μείνω γιατί ήταν εκεί κι ο πατέρας μου. Αλλά ξαναγύρισα αμέσως πίσω. Δεν βρήκα αυτό που ζητούσα.

Οι Αμερικανοί λατρεύουν το νέο. Αλλά κι οι Ευρωπαίοι ασκούν συχνά την «τέχνη της ευρεσιτεχνίας» όπως σκωπτικά την αποκαλούσε ο Αξελός. Υπάρχουν οι μόδες, ο εξωτισμός. Κι εσάς που αυτοπροσδιορίζεστε ως «αρχαίος καλλιτέχνης» δεν διστάζουν κάποιοι να σας πουν αναχρονιστή. Τι απαντάτε;

-   Δεν έχω τι να πω. Το πρόβλημα είναι η φόρμα, το γιατί μιας φόρμας. Δεν πιστεύω στην τέχνη του ντοκουμέντου που βλέπουμε σήμερα. Εμένα μ’ αρέσει η πολιτική κι η ιδεολογία. Δεν μ’ αρέσει η πολιτική με μικροαστική διάθεση. Πρέπει να υπάρχει μια διαλεκτική γιατί αυτή μόνον απελευθερώνει. Ότι εγώ δηλαδή είμαι πραγματικός γιατί έχω αυτήν την Ιστορία. Όταν δεν υπάρχει αυτό, μιλάμε για διακόσμηση.

2010Από την arte povera τι κρατάτε;

-  Την αρχική ένδειξη της φόρμας. Αυτή δεν μπορεί να φύγει. Δεν θα ήμουνα σωστός.

Οι εικόνες των media σας ενδιαφέρουν;

-  Δεν γίνεται τίποτα με τις εικόνες της τηλεόρασης γιατί το έργο έχει έναν δικό του χώρο. Κι αν δεν το βλέπεις στην πραγματικότητα,τότε δεν υπάρχει.

- Άρα ούτε κι η τέχνη στο Internet υπάρχει;

- Όχι καθόλου. Εγώ δεν έχω τραβήξει ποτέ σ’ όλη μου την ζωή μια φωτογραφία κι ούτε θα το κάνω ποτέ…Ποτέ.

- Είναι ιδεολογικό θέμα;

- Είναι επιλογή. Δεν μ’ αρέσει η φωτογραφία, μ’ αρέσει η ζωγραφική. Ή το ένα ή το άλλο.

- Οι νέοι καλλιτέχνες φοβούνται την ιδεολογία, συχνά αρνούνται το παρελθόν. Καμιά φορά δεν αναλαμβάνουν ούτε την βαθύτερη ευθύνη των έργων τους…

- Δεν ξέρω, κάτι πρέπει να κάνεις στη ζωή. Είσαι υπεύθυνος γι’ αυτό που κάνεις. Ακόμη κι αν αρνηθείς την ευθύνη μετά από 5 χρόνια, ξαναγυρίζει το πρόβλημα πίσω και τότε την παίρνεις. Επίσης το να πεις δεν ασχολούμαι με το παρελθόν ακούγεται ωραίο σαν μανιφέστο. Είναι όμως αδύνατον να γίνει. Το μέλλον έχει πάντα μέσα του ένα παρελθόν. Αλλιώς δεν υφίσταται.

Jannis-Kounellis - Τι συστήνετε στους φοιτητές σας στην Ακαδημία του Düsseldorf;

- Το πρόβλημα του καλλιτέχνη είναι ότι δεν είναι σαν τον ηθοποιό. Δεν έχει τίποτα να ερμηνεύσει. Πρέπει να τα φτιάξει όλα μόνος του. Κι αυτό σημαίνει πολλά. Όταν μιλάς σ’ έναν Γερμανό πρέπει να του εξηγήσεις ποια είναι η βάση της Γερμανικής κουλτούρας και μετά να του δείξεις πως μπορεί να ελευθερωθεί χωρίς να χάσει αυτήν την βάση.

- Στην Γερμανία έχετε κάνει σπουδαία πράγματα. Ανάμεσά τους κι οι κηδείες στο Kassel το 1982. Τι σημαίνουν;

- Η τέχνη είχε πάντοτε μια ιδέα για τον θάνατο. Ίσως χωρίς μια ιδέα για τον θάνατο που είναι και μια πραγματικότητα στο τέλος να μην υπάρχει τέχνη. Η ελευθερία, όπως και η ποίηση, γεννιούνται από μια απουσία. Η απώλεια είναι που γεννάει τη δημιουργικότητα. Γι’ αυτό έχει σημασία το παρελθόν. Στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλοί αμφορείς που αναπαριστούσαν τις κηδείες. Είναι μια γραμμική πομπή, η κηδεία, που στέκεται συμπαγής μπροστά στον πόνο…

- Είναι μια δυνατή εικόνα. Μπορεί όμως στον σημερινό κόσμο ενός ατέρμονου ζάπινγκ από ασύνδετες εικόνες, σαν ένα παζλ χωρίς νόημα να γεννηθεί μια εικόνα που να παραπέμπει σ’ ένα όραμα;

- Οι εικόνες των media που μας κατακλύζουν είναι διαφορετικές από τη ζωγραφική. Γιατί δεν προκύπτουν από τις ίδιες ανάγκες. Και πρέπει να ξέρεις και να τις διαβάζεις. Αλλιώς επικρατεί μόνον μια γενική φασαρία, σαν παζάρι. Πρέπει κανείς να προσέχει πως διαβάζει. Όταν π.χ. διαβάσει κανείς καλά τον Beckett νοιώθει την ουσία και καταλαβαίνει ότι η φλυαρία είναι κάτι γελοίο.

5249811795_21f9dc6856

                                         Jannis Kounellis Civil Tragedy, 1975-2006

- Σας ενδιαφέρει η νεώτερη ελληνική τέχνη; Την γνωρίζετε;

- Φυσικά. Όμως η Ελλάδα έχει ένα πρόβλημα. Όταν ήμουνα εδώ όλοι μίλαγαν για λαϊκή ζωγραφική. Δηλαδή για κάτι που δεν υπήρξε ποτέ. Είχαμε μια μικρή αστική τάξη, βαλκανικής καταγωγής και θέλαμε οπωσδήποτε να έχουμε μια λαϊκή ζωγραφική. Το μόνο που είχαμε ήταν αυτόν τον ωραίο Μυτιληνιό, τον Θεόφιλο. Ένα καλό αλλά όχι ευρωπαϊκό ζωγράφο. Μετά είχαμε τον Τσαρούχη που ήταν και ευρωπαϊκός. Αλλά ο προβληματισμός του δεν ήταν μόνο λαϊκός. Τα είχε όλα. Αυτούς τους ναύτες, την ιδέα του Καβάφη. Αυτοί μου άρεσαν. Μετά ήρθαν οι καινούριοι… Άλλες διαδικασίες… Από τον καιρό που έφυγα απ’ την Ελλάδα το είχαμε καταλάβει ότι δεν είχαμε τίποτα. Ότι ήταν ένα πράγμα μικρό για την ιδέα της Ελλάδας. Γιατί δεν μπορείς να κάνεις τραγωδίες και μετά να ασχολείσαι με την λαϊκή ζωγραφική. Ή το ένα ή το άλλο. Ο Πλάτωνας δεν είναι ήρωας του Τρίτου κόσμου. Πρέπει να διαλέξεις. Κι έτσι χρειάστηκε κάποιοι να φύγουν. Γιατί δεν υπήρχαν οι ιστορικές προϋποθέσεις στην Ελλάδα. Η Ελλάδα ως κέντρο χρειαζόταν και χρειάζεται να έχει την δική της υπόσταση.

- Ποια πράγματα άλλαξαν καθοριστικά την αντίληψή σας για την τέχνη και τη ζωή;

- Πήγα στην Ιταλία γιατί εκεί υπήρξε μια Αναγέννηση ενώ σε μας κυριαρχούσε μια δογματική ζωγραφική. Κι άλλαξα πολύ την ιδέα μου για την τέχνη όταν κατάλαβα πως ο Masaccio κι ο Caravaggio ήταν δυο καλλιτέχνες που είχαν μια ιδεολογική βάση. Ο ένας ήταν αναγεννησιακός κι ο άλλος αντιμεταρρυθμιστής. Αυτό με βοήθησε πολύ. Γιατί συνειδητοποίησα ότι η τέχνη δεν είναι μονάχα μια φόρμα αλλά ένα γιατί. Ένα γιατί μέσα μου κι όχι μόνο μέσα στο κεφάλι.

plio - «Η τέχνη δεν χρησιμεύει σε τίποτα, αλλά είναι μια δοκιμασία υψηλού επιπέδου… Είναι ένα περιπετειώδες ταξίδι προς τον άλλον» λέτε. Σε σας αυτή η δοκιμασία, η συνεχής τριβή με τον εαυτό σας και την πραγματικότητα, η αποδημία, αλλά κι ο νόστος της ψυχής, που σας οδήγησαν;

- Το ερώτημα λοιπόν είναι: Γιατί μπήκε στο μυαλό κάποιου να κάνει τον καλλιτέχνη; Πότε; Ποια εποχή; Ποιο απόγευμα του ήρθε αυτή η ιδέα; Όταν υπάρχει ένα απόγευμα, υπάρχει ένα ταξίδι. Οπωσδήποτε υπάρχει. Προς τα πού; Αλλού. Τα ταξίδια γίνονται προς κάπου αλλού. Και πηγαίνεις εκεί όπου υπάρχει μια έλξη. Κι αυτό σε απελευθερώνει. Για μένα το πρόβλημα της τέχνης είναι ακριβώς αυτό. Να ελευθερωθώ για να ξαναφύγω γι’ αλλού.

                                 lkm   

                                     

 

Δευτέρα 13 Φεβρουαρίου 2017

Nomadic artists: Nostos* for the “bare – life”?

       Nikos Charalambidis, Rietveld's Red Blue Chair blocked in a traditional loom [2006]                                                           
                                                   
Nikos Charalambidis, Rietveld's Red Blue Chair blocked in a traditional loom, 2006

                                                                                                                                                                   By Vassilika Sarilaki
What’s the role of cultural nomadism nowadays? How the artistic residencies influence contemporary artists? Do nomadic artists have a desire to experience the “otherness” and “bare-life” in any cost in order to find the truth for themselves and their artwork? What’s the result of comparing different cultures and having cross-cultural experiences? How valuable can be the concept of a nomadic art evaluation in everyday life? Do we still believe in postmodern values or something different is about to rise? We looked upon the nomadic experiences and artworks of four Greek artists who answered our questions and helped us to enlight the topic..
 
Displacement has always played an important role in 20th century art, starting from impressionism till nowadays. It is known that even some art movements were influenced by this. Artists known as fauves, -Gauguin, Matisse, e. t. c -were constantly travelling abroad to get some artistic experiences and inspirations. European people have always been migrating to USA for economical or other reasons and at the dawn of the 20th century (between 1850 and 1914) as Glynn, (2011) states “over 50 million Europeans migrated to North and South America. Ireland, Italy and Sweden contributed, over 15 million of these emigrants”.
Artists’ emigration to America continued all along the Modernist period. In a way, we can claim that the New York’s abstraction movement was based on foreign artists. Moreover, the New Bauhaus was established in Chicago after the Nazi’s attack to Weimar. Fluxus was also a multinational movement expanded all over the world. Artists always travelled a lot and worked in different places.

clip_image002

Alexandros Georgiou, Group of Forgotten Gods, Mixed media processed photograph, National Museum of Contemporary Art 

It  is common knowledge among art historians that the avant garde in Modernism was built upon a number of artists, the great majority of whom, lived in the metropolises of Europe, the USA and Russia. Artists moved from poor countries to richer ones in order to have a carrier. Those days, however, travelling, staying abroad or moving to cities, such as New York or Paris, was a personal choice but not an indispensable move in order to become famous.
Today, we live in a more globalized world. For that reason, artists who want to become really eminent are obliged to travel continually to different countries in order to establish an international carrier. They should also participate in certain artistic residencies, several biennials or other big expositions and symposia.

Ptak, (2011), refers to residencies and says that “the basic goals of residency programmes is individual artistic development and the pursuit of experimentation. Nowadays, residencies are often incorporated into the core of artistic practice which allows geographical imbalances to be redressed, signalling an end to artistic discourses based on one-way traffic”.

As Denson (2012) also states “It's now over two decades since some of us--critics, theorists, artists--called for a nomadic valuation and criticism of art--a valuation and criticism encouraging us to diversify the cultural terrain with the contributions of indigenous artists the world over. If there is a nomadic enterprise today, it is no doubt that of the consumption of culture; and if there is a nomadic profession, it surely must be that of the globally-attuned artist.”
Additionally to this, from some years and on we are attesting a new phenomenon. Some artists choose to leave their rich home countries and move in emerging and developing countries for creative purposes. And after a long period of time they return home and present their work as being witnesses of another culture.

As Palomino, (2010) states “At the actual flow of globalized commodities, interchanges, transportation, technology, global financial investments, communicational networks, international migrations movements, tourism etc the figure of the artist has become a witness and an actor of his time.” This is the case of four following Greek artists we are going to present, Alexandros Georgiou, Georges Drivas, Nikos Charalambides and Dimitris Alithinos.. There are, certainly, some other important artists...

clip_image004
 
Alexandros Georgiou, 42 years old, was well known as a young artist in Greece, even from the time he was still a student in the Greek Athens School of Fine Arts, from the series of photos (of an intimate existential character) appearing in the “Spring Collection” exhibition of the “Deste Foundation” of the famous collector Dakis Ioannou. After graduating the School of Fine Arts he went to New York, he prepared a MSc at the School of Visual Arts of New York and participated in various international exhibitions.

Why did I choose to present him among others? The reason is because he is different. His difference from other similar nomadic artists is that he is not photographing neither exotic images nor melodramas or atrocities addressed to the Western eyes and international market. He is not creating photos of misery that humiliate Eastern people. He just collects relics, memories and embers of a culture that leans sinking to the West and sensitizes us about the real meaning of life. Another difference is perhaps the most important: whatever he lives, he lives it locally, from within and from his own for years now.

clip_image005
    Alexandros Georgiou, Persepolis, Mixed media processed photo, Courtesy of the artist and Eleni Koroneou gallery

Alexandros, seeking for reality beyond media lies and the prejudice regarding life and art of the East, escaped from an atmosphere of the market and marketing of New York to a new, strong emancipation of his artistic representation by living and creating with entirely new materials from those of the West. In 2005 he decided to go to India and other Eastern countries and live there for a long time, till 2013. Returning he exhibited his artworks at the National Museum of Modern Art. Some questions emerge.
What really made Alexandros Georgiou to abandon his 7 year long stay in New York- the dream of every young artist of the “periphery”- and depart for his long term journey to India, Iran and Pakistan ?
Which was the path of his artistic quest up until then and what was his differentiation regarding the “reading of the world and art”?

 
Alexandros 5
      
   Alexandros Georgiou, Without My Own Vehicle India – Kids Wearing MacDonalds Clown Masks 2006-07, digital print on paper

His images – fragments and the comments that he sent to a number of selected participants in Greece- are coloured by the immediacy of a painful everyday reality of poverty, by a hybrid mist that bonds the sacred with the commercial, by personal poetic images, by colourful visions of deities that are erased by advertisements but still remain alive in the soul as the last sign of hope and faith. These images of spirituality emerge as in communion with life and pain and are presented as pure, experiential, honest and immediate revealing their own aesthetic, that of solitary transience that leaves, however, a permanent mark of longing. They are the exact paradigm of what Agamben was describing with the term “bare life”. By this term Agamben,  (1998), characterizes the made of life of many “excluded” and poor population, some kind of the “luben proletariat” in Marxist terms. . Alexandros is someone who familiarizes us with the “otherness” of the “bare life”. More in the following video…

 
 

 George Drivas  is an artist and filmmaker. He received an M.A. in Film and Media Studies at Freie Universitaet, Berlin, Germany and a B.A. in Political Science at the University of Athens, Greece. He is the recipient of numerous awards namely, Best Experimental Film Award at London Greek Film Festival, London, UK (2010), Special Mention at “Strange Screen”, Experimental Film and Video Festival, Macedonian Museum of Contemporary Art, Thessaloniki, Greece (2009) and others in Germany, Russia and USA.
 
drivas portait 
His work has been featured as a Tribute to him at the Athens's International Film Festival (2014), as a Solo Show at the National Museum of Contemporary Art, Athens, Greece (2009), and as part of a group exhibition or festivals all over the world. He mainly lives in Athens and Berlin and travels to different countries of the planet to create his artworks.

 
clip_image008

George’s work is interesting and strange. It’s like a compilation of contemporary mute scenes of Antonioni’s film using extraordinary black and white photos and a psychological thriller atmosphere. His work consists of some optical experimental “essays” about alienation, lonely citizens, “excluded” people, pollution, frustration, surveillance etc. He is exploring the “otherness” not only based on external cultural differences but also on our civil culture that produce alienated people, excluded persons e. t. c. He defines his concept as follows: “My story sounds old and new, depressing and promising, suicidal and creative and strangely enough at the same time by questioning its own possible existence, by investigating parts of our most primitive fears, by emerging from the aesthetics of a contemporary electronic observation of ourselves, it feels absolutely distant, familiar and haunting, all at once.” You can see his works here: http://www.drivas.org/

clip_image010

 

In Artfacts.net (2009) we read about his film “Empirical Data”: “With photographic technical mastery and an objective, almost scientific language, Drivas narrates stories that touch upon the subjects of alienation, social integration, the promise and the disappointment from interpersonal relations in a society of surveillance”.

 
 
drivas 4

Bailey, (2011) wrote at “Frieze Magazine” about his film "Sequence Error": "A microcosm that echoes Greece’s current economic crisis (...), the work exposes Greece’s situation within the framework of a system that turns people into numbers.".

drivas5

This year, Georges filmed “Kepler”. It was produced in Tbilisi, Georgia. Kepler is a political thriller of science fiction involving politicians, businessmen, toxic waste and waste management experts. It may be happening here and now or tomorrow in a distant place. The title of the film was taken by Kepler 186f , a distant, new found planet that raises expectations for a completely different future, since, according to scientists, he has similar soil, atmosphere and size to the earth, something that makes him potentially habitable. According to the creator of the film this is a planet that people could move to when the circumstances in Earth would be unbearable.

 

 
Drivas has created also other films in others countries. You can hear our recent conversation about his artistic experiences and nomadism here:  http://vassilika.tumblr.com/post/106451660372

If Alexandros Georgiou’s work is about experiencing the “otherness” and trying to find another way of life, more honest and fair to everyone in order to return to some primitive good values of life, George Driva’s work observes and criticizes the current alienation of the citizen in his familiar environment and explores the similarities and/or differences of East and West. I think that both of them they are motivated by Nostos in their works.
Both of them remind me of a contemporary Odysseus who is trying to return back Home and by trying this he is currently trying to find the essence of his life and soul, trying to find his true identity.. Alexandros is less introspective than George and his easy going character allowed him to stay a long time and absorb the Eastern way of life so his images became more free and emotional. George’s educational background and his character made him less influenced by the new environment and the form of his artwork remained almost the same..In fact he incorporated the new images and behaviours to his artistic code.

 
drivas3 
What I have also understood is that nomadic artists have learned to live mostly in a zen way of living. By living the moment and the present. I have realized that is possible to live another way of life without constant consumption. Moreover, I have learned that the western propaganda gives us often false picture for the countries of the East.
Nikos Charalambides, is another case of a brillant Cypriot artist, 40 years old, who lives for many years in Greece. He has created many works, installations and videos concerning Nostos and excluded population in a more political way. He mainly lives in Athens but he has created many artworks about the political situation of his homeland Cyprus. He has exhibited those works all over the world and he has also invented the nomadic museum, a rumbling museum.. He has also made an artistic intervention in Green Line, Cyprusm in 1989. At 2006 I interviewed him about his “nomadic” exhibition at the Turner Contemporary Art, London.
 
This is a fragment:
 
V. Sarilaki: You are preparing an important exhibition at Turner Contemporary Art in London . In this new political/interactive installation, you make a core reference to the Nicosia wall, to the Situationists, the anti-architecture of the Sixties, and more. How do all of these relate to the overall concept, and how do you use the Turner’s space?

 
N. Charalambides: Let’s start with the title, “NOCHELEIA: The C.I.A. Project”, which gives the viewer the impression that what they are about to see relates to some CIA secret mission with a Greek codename: “nocheleia” [languor]. It’s obviously an oxymoron I chose deliberately as the Social Gym, the activist programme of actions I follow, challenges social inertia and passivity of exactly this sort.
The C.I.A. Project (Cultural Imperialistic Activities), on the other hand, referes to the troubled situation in Cyprus and the Middle East . It is significant that the artists hosted by the project are the Atlas Group.

NOCHELEIA
In his recent "Exercises on Democracy", Nikos Charalambides, deals once more with the concepts of home, house and home, creating a heretical home biennial, "extending from the home of the artists participating in the White House, the flagship residence that houses the President of the United States and his family”.

charalambides                            
                     CIA's propaganda kiosk, Christmas crib made out of Israeli old weapons, Nicos Charalambidis, 2003

 Dimitris Alitheinos,  60 years old, another Greek nomadic artist has confirmed also this to me when I onced interwied him. He is a famous and dynamic artist. From 1981 until today he has made 175 Concealments, a life project that stretches across the globe, from Thessaloniki to Istanbul and Machu Picchu, in Varanasi, Patras to Venice and from Cyprus to the Cook Islands and Easter Island. Essentially, he is hiding on earth paintings and constructions that he creates or other works and objects, in the presence or not of public, in an effort to rescue the cultural memory of ethnicities.

 
alithinos-GAL-5_249256_9DU542
 

I was reading the other day an article of Mazower, (2014), saying that the concept of the nation-state fights back and that its abolition is not performed as it was suggested in the era of globalization. As he states, “The era of globalisation was always one of instability and in Mexico, East Asia, and Russia, the costs of crisis were evident to those who cared throughout the 1990s. But it was only a decade later, when the failure of Lehman Brothers and its aftermath robbed Americans and Europeans of their faith in capitalism that perceptions started to change where it counted. Since then, power has shifted back towards the state. It was, after all, taxpayers who bailed the banks out.”

So nation or nationality was not concepts “to get rid off” easily. Maybe the global markets prefer us not to be identified to a major national entity and to be atomistic and easily manipulated but this thought is too much superficial and anti-human. Human being is a social being and some golden boys many times forget it. Nomadic artists help us to realize that the Nostos, the need to return Home, (that each person may appoint as his home country) is also a return to a real homeland which is still important. And what gives them an importance is returning to the soul.
The crisis in Greece which has become humanitarian taught me that we can live with less. In addition to this, no one could ever be happy when everyone else around him is unhappy. The same applies to nations and countries especially in our world where communication is global. To care about the “here and now” finally means to care about everywhere.
And this, I think, worth it.

I will end this post with the words of a wise and eminent art critic Denson, (2012) :
Because the world's many cultures offer so many models of reality and identity existing simultaneously, because there are so many societies and cultures converging in a global community, because discourse is being negotiated among them and because we are recognizing multiple histories of the world, we require a critical attitude that rides with the shifts in civilization's discourse. The best of today's artists and critics are ready to visit the models of any given community―ideological, spiritual, political, economic, technological, scientific, aesthetic―at any given time without obstructing communication or insinuating personal models on them. This doesn't mean that we must have expertise in a model or even accept it personally, only that we be ready to relinquish our dreams of domination for an acknowledgement of the world's diversity.


References

Agamben, G. (1998), Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Stanford UP, Print. ISBN 0804732183.

Denson, R. (2012), Nomads Occupy the Global Village: Left Political Art Timeline, 2001-2012, Huffpost Art and Culture On Line, Available at : http://www.huffingtonpost.com/g-roger-denson/nomads-occupy-the-global-_b_1464387.html. (Accessed 31 December 2014).

Glynn, I. (2011), Emigration Across the Atlantic: Irish, Italians and Swedes compared, 1800–1950, site EGO, European History On line, Published: 2011-06-06. Available at http://ieg-ego.eu/en/threads/europe-on-the-road/economic-migration/irial-glynn-emigration-across-the-atlantic-irish-italians-and-swedes-compared-1800-1950#. (Accessed 27 December 2014).

Mazower, M. (2014), After the crisis, the nation state strikes back, Financial Times, On line, Published: 26/11/2014. Available at http://www.ft.com/intl/cms/s/0/61915746-756e-11e4-a1a9-00144feabdc0.html#axzz3NQwvyHk9. (Accessed 31 December 2014).

Palomino, J. (2010), Nomadism, Performativity and democratic criticism in contemporary art practices, recherché, doctoral studies programme, Finnish Academy of Fine Arts, Helsinky,( p. 3), (on line), available at : http://www.jesuspalomino.com/Comunes/DocPress/12-04-17_PubArt.pdf. (Accessed 8 December 2014).

Ptak, A. (2011), RE-tooling RESIDENCIES: A Closer Look at the Mobility of Art, page 10, Available at <http://re-tooling-residencies.org/media/upload/img/ReToolingResidencies_INT.pdf>. (Accessed 27 December 2014).
Sarilaki, V. (2006), Nocheleia: the C.I.A. Project, On Line interview, Available at: http://www.whitehousebiennial.com/portfolio/exhibition.( Accessed 31 December 2014).

 
Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...