Documenta 14 : Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας;

 

                                                                                                                                                      Της Βασιλίκας Σαριλάκη 

Σε μια δύσκολη για την Ελλάδα συγκυρία, χωρίς φως στο τούνελ του χρέους και ανάμεσα στις συμπληγάδες Schäuble/ ΔΝΤ, οι φιλότεχνοι, το ΕΜΣΤ και 40 χώροι της Αθήνας υποδέχτηκαν την Γερμανική Documenta 14 του Kassel, μια  από τις σημαντικότερες διοργανώσεις σύγχρονης τέχνης. Τίτλος: «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». 160 καλλιτέχνες, εκ των οποίων 15 Έλληνες, πολλές performances και δρώμενα, μια νέα κατοχή τέχνης στην πόλη που θα κρατήσει μήνες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για μια μεγάλη ευκαιρία να δει κανείς ενδιαφέροντα έργα τέχνης.

Στην συνάντηση του με τον Αλέξη Τσίπρα ο Γερμανός πρόεδρος Frank-Walter Steinmeier δήλωσε: «Η παρουσία μου εδώ είναι ένα μήνυμα ότι οι ελληνογερμανικές σχέσεις είναι ευρύτερες απ' ό,τι συζητείται δημοσίως. Η έκθεση Documenta 14 θα μας δώσει την ευκαιρία να δούμε τα πράγματα από μια άλλη γωνία, μια φρέσκια και διαφορετική οπτική».              

Άλλοι όμως δεν βλέπουν τόσο καλοπροαίρετα την χειρονομία φιλίας των Γερμανών και απαντούν :”Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας”. Μιλάνε για πολιτισμική αποικιοκρατία, για προτεκτοράτο, για προσπάθεια διασκέδασης των εντυπώσεων από την οικονομική ασφυξία στην οποία μας οδήγησε η Γερμανία ενώ οι πολιτιστικοί συσχετισμοί στην Αθήνα αλλάζουν άρδην καθώς η Documenta των 70 εκατ. € ήρθε εδώ για να μείνει σύμφωνα με δηλώσεις της.. Ακόμα και το ίδιο το Spiegel παραδέχεται ότι “η φετινή διοργάνωση εξακολουθεί να πατάει πάνω σ ένα κλισέ, από το οποίο στην πραγματικότητα θέλει να επωφεληθεί η Γερμανική Documenta και όχι μόνο σε καλλιτεχνικό επίπεδο. Το κλισέ αυτό δεν είναι άλλο από την στερεοτυπική προβολή της ρημαγμένης Ελλάδας της κρίσης.”[1]

Για να δούμε λοιπόν: Τι μηνύματα δίνει η Documenta; Με τι κυρίως ασχολείται; Με ποια διαδικασία επέλεξε την συμμετοχή Ελλήνων καλλιτεχνών; Έχει πολιτικές απόψεις και ποιες; Ποιες δηλώσεις της προκάλεσαν σάλο; Τι απάντησε; Θέλει όντως να μάθει από την Αθήνα; Και τι θα ήθελε η Αθήνα να της πει αλλά δεν τολμά; Ποιες οι αντιδράσεις αλλά και ποια τα πιθανά οφέλη; Τι στίγμα έχει δώσει ως σήμερα η πεντάμηνη παρουσίαση events, performances κλπ; Πώς αντιδρούν το κοινό, οι καλλιτέχνες, οι γκαλερί, οι curators, οι νέοι;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Αθήνα είδε αρχικά πολύ θετικά το γεγονός ότι μια μεγάλη διοργάνωση, καθοριστική για τις τάσεις αλλά και την διεθνή πρωτοπορία της τέχνης διάλεξε εμάς ως τόπο συμπαρουσίασης. Θα αποτελούσε αν μη τι άλλο μια προσοδοφόρα καλοκαιρινή τουριστική ατραξιόν αλλά και θα μας έβαζε στον περιβόητο πολιτισμικό “χάρτη της Ευρώπης”..          

Ο Πολωνός καλλιτεχνικός διευθυντής της Adam Szymczyk θεώρησε σκόπιμο να στρέψει την καλλιτεχνική προσοχή του κόσμου στην Αθήνα, την πρωτεύουσα μιας χώρας που κινδύνευε τότε με Grexit και ολική καταστροφή. Το θέμα “Αθήνα υπό κατάρρευση” ήταν το πιο πετυχημένο θέμα έκθεσης. Άλλωστε την θεματική παρουσίαση πρωτοξεκίνησε ο Harald Szeemann στην Documenta 5 του 1972 που αναφερόταν στην “έρευνα της πραγματικότητας”..

Αντί να δείξει τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της εποχής του διάλεξε να εξυπηρετήσει το θέμα που επέλεξε.. Τώρα έχει σειρά η κατάσταση της Αθήνας που απέκτησε τον “εξωτισμό της κρίσης” σύμφωνα με τα λεγόμενα του Βαρουφάκη.... Άραγε τι ακριβώς προσπάθησε να κάνει ο Szymczyk; Να κάνει μια αντίστοιχη “έρευνα της πραγματικότητας” μιμούμενος την Documenta του Szeemann; Κάπως έτσι..Ενσωμάτωσε πολλές performances, και διαλέξεις επαναλαμβάνοντας το παλιό κοινωνιολογικό πείραμα των seventies..Ωστόσο μπορεί άραγε σήμερα η διάλεξη π.χ ενός Negri να συγκριθεί με μια του Beuys το ’72; Όχι.

                                                                                        Τα “ατοπήματα” του Preciado

Ο Szymczyk διηύθυνε την Berlin Biennale το 2008 και είναι ο επιμελητής της Kunsthalle Basel. Μέχρι τώρα «έκανε καλές αλλά συμβατικές εκθέσεις» όπως λέει η Γερμανίδα καθηγήτρια πάνω σε θέματα Documenta, ιστορικός τέχνης Dorothea von Hantelmann που τον προέτρεψε να πειραματιστεί. [2]. Κι αυτός φαίνεται πως την άκουσε. Τις εκδηλώσεις του πρώτου πεντάμηνου ανέθεσε σε έναν θεωρητικό του queer κινήματος τον Paul B. Preciado, -συγκεκριμένα την Beatriz Preciado που μετέτρεψε σταδιακά τον εαυτό της σε άντρα, τον Paul B. Preciado – που ανέλαβε το δημόσιο πρόγραμμα των εκδηλώσεων. 

           Στις 15 Σεπτεμβρίου 2016 ο Preciado ανακοινώνει πως ο κύριος όγκος των εκδηλώσεων θα γίνει στον εκθεσιακό χώρο του ΕΑΤ-ΕΣΑ στο Πάρκο Ελευθερίας, και θα αποτελέσει την επονομαζόμενη «Βουλή των Σωμάτων» που θα περιλαμβάνει «34 ασκήσεις Ελευθερίας». Ταυτοχρόνως στα δελτία Τύπου που διανέμονται αναφέρεται πως οι «queer και οι εργάτες της πορνό βιομηχανίας αποτελούν το νέο προλεταριάτο». Γίνεται επίσης αναφορά σε θεωρίες κατάργησης του νεοφιλελευθερισμού, αυτενέργειας πολιτών, κατάργησης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας , επιστροφή στον Foucault, θεωρίες αποδόμησης του΄80 κλπ».  Ακολουθούν δράσεις λογοτεχνικές και κοινωνικές καθώς και συνεργασίες με διαφόρους καλλιτέχνες.

                                                    O δήμαρχος Αθηναίων Καμίνης, ο Preciado κι ο Szymczyk

Το “μυημένο κοινό¨ παρακολουθεί  συζητήσεις επι παντός στο ΕΑΤ- ΕΣΑ (που θεωρείται από τον Preciado trendy καθώς φιλοξένησε βασανισμούς επι χούντας! ) αλλά κάποιοι συγγενείς των βασανισμένων αρχίζουν να φτάνουν στα όριά τους όταν γίνεται εκεί  performance με διάσημες λεσβίες τέως πορνοσταρ (Beth Stephens & Annie Sprinkle) που προτείνουν το ecosexualism κι ερωτοτροπούν με φυτά σε γλάστρες.Το ίδιο ζεύγος θα ξανακάνει performance στο ΕΜΣΤ. Ο τίτλος είναι : Cuddling Athens. Εδώ απεικονίζονται σ έναν από τους πολλούς γάμους που έκαναν στο παρελθόν. Στο μέσον είναι η Beatriz Preciado η οποία άλλαξε κι έγινε Paul Preciado.

                             Τι απάντησε η Documenta για τις προκλητικές δηλώσεις επιμελητών της κατά της Ελλάδας;

Ο Preciado αρχίζει να προκαλεί. Κάνει δηλώσεις στην δημοσιογράφο Luna Svarrer κατηγορώντας την Ελλάδα ότι της λείπει  Δημοκρατία (!) ενοχλημένος από κάποιες Ελληνικές εφημερίδες που κριτίκαραν την Documenta: “They moved us directly to the political pages or even to the frontpage, in order to criticise us, because we were speaking about dictatorship or criticising democracy. I mean, hello, we are in Greece, democracy is not exactly blooming” [3].

Παράλληλα, στο διαδικτυακό περιοδικό Sleek η υπεύθυνη του γραφείου της Documenta 14, Αθήνας, Μαρίνα Φωκίδη απαξιώνει ευθέως την ελληνική κυβερνητική πολιτική για απουσία υποστήριξης στην σύγχρονη τέχνη..« In the absence of State support and strategy for the contemporary culture, and in the absence of a strong public institution for contemporary art, like a museum, Greek artists were struggling to communicate their ideas. Greek artists have been somewhat unknown in the international scene, but not rightly so” [4]. Ρωτήσαμε τον Adam Szymczyk στην συνέντευξη Τύπου αν συμμερίζεται τις παραπάνω απόψεις και πως στοιχειοθετεί την “έλλειψη δημοκρατίας στην Ελλάδα”.

Προσπάθησε να επανορθώσει, απολογούμενος ουσιαστικά στην Λυδία Κονιόρδου που ήταν παρούσα και στην διευθύντρια του ΕΜΣΤ. .Απάντησε ότι δεν θέλουν να προσβάλλουν την ελληνική κυβέρνηση που προσπαθεί παρά τα λίγα οικονομικά μέσα να βοηθήσει κι ότι την έλλειψη δημοκρατίας δεν την εννοούν κυριολεκτικά αλλά ως ώθηση συμμετοχικότητας του πολίτη. Έτερος απαντώντας στο ερώτημά μου διευκρίνισε οτι η Documenta δεν έχει ενιαία άποψη αφήνοντας ταυτοχρόνως την εντύπωση ότι ο  Szymczyk δεν ελέγχει την ομάδα του.

 

 

 

 

Κάτι που επαληθεύεται δυστυχώς στο περιοδικό South που δημιούργησε η Φωκίδη και χρησιμοποιεί η Documenta όπου προπαγανδίζονται απόψεις κατά των εκλογών και  καταγγέλλεται η “μιζέρια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας” χωρίς να προτείνεται εναλλακτική. 

Ευτυχώς υπήρξαν κάποιες συνεργασίες με περισσότερο ή λιγότερο αξιόλογους  Έλληνες καλλιτέχνες, με καλούς curators του ΕΜΣΤ αλλά το “ατόπημα” είχε γίνει ήδη.

  Οι θεωρητικές αναφορές της Documenta στον Νότο, σε “αυτόχθονες” καλλιτέχνες, το γενικότερο κλίμα καλλιτεχνών που έρχονται και τραβάνε φωτογραφίες με τους πρόσφυγες στα νησιά για να μοστράρουν στο εξωτερικό, η αδυναμία της Documenta να καταλάβει και να σεβαστεί την ευάλωτη ελληνική κατάσταση και η πολιτική της τοποθέτηση έκαναν τους Έλληνες ακόμη πιο καχύποπτους.

Οι επιλογές του Preciado τους έκανε να αισθάνονται ότι η Documenta έρχεται να τους διδάξει για την χούντα, δλδ την Ιστορία τους, την οποία ασφαλώς γνωρίζουν πολύ καλύτερα οι ίδιοι. Πολλοί είχαν συγγενείς που μαρτύρησαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Γιατί άραγε η Documenta επαναφέρει το θέμα της χούντας;

Επίσης μερικοί δεν καταλαβαίνουν γιατί το 1967 ενδιαφέρει τόσο την Documenta αλλά δεν πάει 20 χρόνια πιο πίσω όταν οι Γερμανοί ναζί κατέσφαξαν χιλιάδες άμαχους Έλληνες που αντιστάθηκαν ηρωικά. Κι ενώ για παράδειγμα στην συνέντευξη τύπου τίμησαν μια επέτειο δολοφονιών από νεοναζί στην Ευρώπη δεν γνώριζαν ότι την ιδια μερα ήταν επέτειος από την εισβολή των ναζί στην Ελλάδα το 1941 κάτι που υπενθύμισα πριν ρωτήσω για τις δηλώσεις των επιμελητών..

                                                                                         Αντιδράσεις για την Documenta

Αυτά τα περίεργα κενά πολύ σωστά εντόπισε ο Κώστας Βαρώτσος σε συνεντευξή του: “Μιλούν για την δικτατορία! Λες και είναι δικό τους θέμα! Θα φέρουν εδώ όλα τα Τζομπι (προσοχή, όχι Ζόμπι) του παρελθόντος! Δεν αναφέρουν όμως τον Gunar Hiring, τον γερμανό καθηγητή πανεπιστημίου, που την εποχή της δικτατορίας έκανε απεργία πείνας για να στραφεί η γερμανική κυβέρνηση εναντίον της δικτατορίας. Μάλλον τον ξέχασαν!” [5]

Και φυσικά οι Έλληνες καταλαβαίνουν πολύ καλά γιατί ενώ η Documenta καταδικάζει τον νεοφιλελευθερισμό δεν λέει λέξη για την σημερινή νεοφιλελεύθερη ασφυκτική πίεση της Γερμανίας στην Ελλάδα που απειλήθηκε ανοιχτά από τον Schäuble με Grexit ούτε αναφέρονται στον οικονομικό πόλεμο που ζει η Ελλάδα, στο ξεπούλημα των αεροδρομίων μας σε γερμανικές εταιρίες ή την υπόθεση Siemens..

Ο Γιάννης Βαρουφάκης δηλώνει ευθαρσώς πως πρόκειται για έναν «τουρισμό σε χώρες με κρίση που θυμίζει την εποχή που διάφοροι Αμερικανοί πλούσιοι πήγαιναν στις Αφρικανικές χώρες για σαφάρι αλλά και για να επιδείξουν τις ανθρωπιστικές τους τάσεις..» [6].

Οι νεότεροι καλλιτέχνες αρχίζουν να μιλάνε για πολιτισμικό καπιταλισμό και πολιτισμική αποικιοκρατία, ο Κωστής Σταφυλάκης της Biennale Αθήνας μιλάει ξεκάθαρα για σωβινισμό και άλλοι για διάθεση να εξωτικοποιηθεί η Ελληνική εικαστική σκηνή. Εμφανίζεται ένα γκράφιτι που λέει: “Αρνούμαι να εξωτικοποιηθω για να αυξήσω το πολιτισμικό σας κεφάλαιο».

Η φιλοξενία των γραφείων της Documenta στην ΑΣΚΤ σχολιάζεται κι αυτή από φοιτητές. Παράλληλα η έμφαση στην θολή διανόηση των απέραντων συζητήσεων που διοργανώνει η Documenta αφενός δίνει την αίσθηση ότι αποκλείει ένα ευρύ κοινό, δλδ αναφέρεται σε μια ελίτ κι όχι σε όλους αφετέρου αναδίδει έναν διδακτισμό που δεν δηλώνει πάντως πως ήρθε για να μάθει…

 

Νομίζω πως ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η τοποθέτηση του Γιώργου Τζιρτζιλάκη ο οποίος λέει μεταξύ άλλων πως “Η documenta έχει πολύ ενδιαφέρον ως προς τα θέματα που θέτει, αλλά θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ότι αυτά θα μπορούσαν να γίνουν σε ένα Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, έχουν, δηλαδή, παιδαγωγικό, και -θα τόνιζα τη λέξη-, διδακτικό χαρακτήρα..η Documenta ξεκίνησε με μια σύγχυση και δεν ξέρω, δεν μπορώ να πω αν αυτό είναι καλό για τη σχέση της κοινωνίας μαζί της. Όλοι μπερδέψαν το λόγο των επιμελητών της με το λόγο της Αριστεράς στην Ελλάδα κι αυτό αμέσως φούντωσε ανεξήγητα πολύ έντονες αντιπαραθέσεις, που πολλές φορές έφτασαν στο όριο του μεσαιωνικού σχολαστικισμού, στο αν, δηλαδή, η λέξη Δικτατορία και Δημοκρατία χρησιμοποιείται σωστά ή όχι…τελικά για μένα προκύπτει ένα ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο η πολιτική θεωρία ταυτίζεται και πώς συνδέεται με την τέχνη;” [7]

Φυσικά οι απόψεις των διοργανωτών και συνεργατών είναι άλλες. Η Deutsche Welle κάνει ένα ντοκιμαντέρ όπου ο Αντρέας Αγγελιδάκης, σημαντικός καλλιτέχνης και βασικός συνεργάτης της Documenta 14 δηλώνει πως είναι πολύ θετική αυτή η προσοχή για την Ελλάδα αλλά την ίδια στιγμή η Νάντια Αργυροπούλου, έμπειρη curator του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ που όλοι ξέρουμε πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε στην διαμόρφωση της εικαστικής σκηνής στην Ελλάδα, δηλώνει στο ίδιο ρεπορτάζ πως ανησυχεί ότι η Documenta θα αποτύχει…Κακός χρησμός..

                                                                                            Τα πόνυ της Ακρόπολης

Λίγο αργότερα η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία αναφέρει πως δεν ενέκρινε αίτημα της Documenta να κάνουν ως event τον γύρο της Ακρόπολης με νάνους άλογα πόνυ με στόχο να αναπαραστήσουν τις καβαλαρίες που αναπαριστά η Ζωφόρος του Παρθενώνα! Τους το επιτρέπει με κανονικά άλογα διότι οι διαστάσεις των αλόγων της Ζωφόρου δεν ήταν πόνυ όπως ισχυρίζεται η Documenta! Επίσης δεν ήταν καβαλαρίες αλλά τελετουργικές εκδηλώσεις.. Αν θεωρήσουμε ότι δεν γνώριζαν τότε πως ισχυρίστηκαν κάτι τέτοιο για ένα από τα γνωστότερα μνημεία του διεθνούς πολιτισμού; [8].

Δυστυχώς δεν ήταν μόνο αυτή η πρόκληση με την Ακρόπολη, με την οποία έχει αδυναμία ίσως η Γερμανία από τότε που μας πρότεινε στο εξώφυλλο του Focus να την πουλήσουμε!

Η 75χρονη Αργεντινή Marta Minujín αποφάσισε να κάνει στο Kassel μια ρεπλίκα της Ακρόπολης στο ίδιο μέγεθος με αυτήν από απαγορευμένα βιβλία.. Παρουσίασε λοιπόν την ακόλουθη «μακέτα» της Ακρόπολης όπου οι κολώνες έχουν άσχετο αριθμό και η Ζωφόρος ισούται με το ύψος της κολώνας!! Θέλετε να μάθετε σε ποια απαγορευμένα βιβλία αναφέρεται; Αναφέρεται π.χ στο βιβλίο αυτό μιας Ρωσίδας κατηγορώντας έμμεσα τον πρόεδρο Poutin για την δολοφονία της την στιγμή που έχει τελεσιδικήσει η δίκη και έχουν βρεθεί και ομολογήσει ένοχοι Τσετσένοι!

 

     Εν τω μεταξύ στα social media έχει ήδη αρχίσει η καζούρα, ειδικά από τους νέους καλλιτέχνες που νιώθουν αποκλεισμένοι αλλά σχολιάζουν ειρωνικά τα ευτράπελα της Documenta, με ειδική σελίδα στο Facebook και site. Τίτλος: ΔΟΚΟΥΜΕΝΑ. Μιλάνε για πολιτιστική αποικιοκρατία και πολιτιστικό ιμπεριαλισμό.. Τα video τους κυκλοφορούν ευρέως στην ομώνυμη φεισμπουκική σελίδα τους.[9].

                                    

                                                                                                   

                                                                                              Νικητές και χαμένοι

Η αλήθεια είναι πως μετά από εκδηλώσεις της Documenta στο Κάιρο και την Καμπούλ το 2013 δημιουργήθηκαν εκεί παραρτήματα της. Το ελληνικό γραφείο με διευθύντρια την Μ. Φωκίδη προφανώς θα γίνει μόνιμο παράρτημα αλλάζοντας τους συσχετισμούς με “χαμένους” τα φτωχά ή πτωχευμένα ελληνικά ιδρύματα..

Εν τω μεταξύ τον Μάρτιο γίνονται συνεννοήσεις με το ΕΜΣΤ και η διευθύντρια του Κατερίνα Κοσκινά καταφέρνει να γίνει έκθεση της συλλογής του ΕΜΣΤ στο Kassel στο Fridericianum .Το γεγονός αυτό αποτελεί μια πολύ μεγάλη επιτυχία αφού θα επιτρέψει σε όλον τον κόσμο να δει Σύγχρονη Ελληνική Τέχνη .. Μιλάμε για 800.000 άτομα περίπου! ...

Τα εγκαίνια της Documenta στο ΕΜΣΤ έγιναν αλλά όχι ανοιχτά και με εισιτήριο 8 ευρώ.. Οι φιλότεχνοι κι όλοι οι Έλληνες καλλιτέχνες περιμένουν από την Documenta (κι ας αγνοήθηκαν κάποιοι σημαντικοί), καθώς όπως δήλωσε η Ιλεάνα Τούντα,( ιδιοκτήτρια επι 30 χρόνια της ομώνυμης γκαλερί και διευθύνουσα για χρόνια στον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Αιθουσών Τέχνης) “κανείς από την επιμελητική ομάδα της Documenta δεν μου απευθύνθηκε όπως και σε καμμιά άλλη γκαλερί”. [10].

Η αλήθεια είναι πως κανείς δεν γνωρίζει τον τρόπο επιλογής των καλλιτεχνών, η μυστικοπάθεια κυριάρχησε μέχρι τελευταία στιγμή. Ωστόσο κι εδώ είδαμε πως δεν είναι μόνο στην Ελλάδα που “γράφουν ιστορία οι παρέες”..

Παράλληλα με τα εγκαίνια της Documenta ξεκινάει κι η 6η Μπιενάλε της Αθήνας με τίτλο «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και επιμέλεια: Μεραρχία της Καρδιάς και του Ξίφους ( Nάγια Γιακουμάκη, Poka -Yio, Κωστή Σταφυλάκη και τα ΦΥΤΑ).

Στο επιμελητικό κείμενο κάνουν φωτογραφικές αναφορές στις επιλογές της Documenta 14: [11] 

«Θα υπάρξει ποτέ κάποιο «Μάθημα από την Αθήνα»; Τί σημασία αποκτούν λέξεις όπως «εκπαίδευση», «ελευθερία», «queer», «βορράς», «νότος», «ιθαγενής» στον σύγχρονο πολιτιστικό διάλογο; Είμαστε μάρτυρες της έλευσης των Βαρβάρων ή της εξημέρωσης του Βαρβαρικού;

Αυτοί οι Βάρβαροι έρχονται ξανά και ξανά…Από τις αρχές του νέου αιώνα οι Βάρβαροι βρίσκονται Προ Των Πυλών. Στους κύκλους της διανόησης καθώς και στο πεδίο της τέχνης απεικονίζονται συχνά με θετικούς και μεσσιανικούς όρους: σαν ένα νέο νομαδικό/απάτριδο/υβριδικό υποκείμενο. Αυτή η αντίληψη μοιάζει να καθορίζει τον τρόπο που η (α)δυνατότητα αντίστασης και εξέγερσης κατανοείται σήμερα και, ταυτόχρονα, αποτελεί βασικό λόγο της συλλογικής μας αποτυχίας να προβλέψουμε τη σημερινή κλιμάκωση της οπισθοδρόμησης. … Δεν είμαστε οικοδεσπότες αλλά προσκαλούμε τους Βαρβάρους να περάσουν μέσα. Στις 5 Απριλίου 2017 διακηρύττουμε την έναρξη ενός έτους Ενεργητικής Αναμονής.»

Ανάμεσα στους συμμετέχοντες καλλιτέχνες υπάρχουν και οι 2 καλλιτέχνες/πρωταγωνιστές από τα ΔΟΚΟΥΜΕΝΑ. Μια νέα κόντρα αρχίζει! Η συνέχεια στο επόμενο..

                                                                                   ^{Φανέρωσις: αποδέξου τον Βάρβαρο μέσα σου.}

Πηγή : http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/documenta-14-foboy-toys-danaoys-kai-dora-ferontas

LINKS

1. http://www.dw.com/el/e

2. http://www.dw.com/en/documenta-14-you-need-the-courage-to-experiment/a-17253286

3. https://medium.com/athenslivegr/documenta-14-what-happens-when-the-international-art-elite-goes-greek-b7be9c0352bb

4. http://www.sleek-mag.com/2016/04/14/why-documenta-14-could-be-good-for-athens/

5.http://popaganda.gr/250384-2/

6. http://www.spikeartmagazine.com/en/articles/doing-documenta-athens-rich-americans-taking-tour-poor-african-country

7.. http://popaganda.gr/250384-2/

8. http://greece.greekreporter.com/2017/02/08/documenta-horseback-event-approved-to-recreate-parthenon-frieze-scenes/

9. https://www.youtube.com/watch?v=ZLUHXuVJX3c&feature=youtu.be

10. http://www.dw.com/en/will-documenta-have-an-impact-on-athens-art-scene/a-3794198

11. http://athensbiennale.org/barbarians/