Εν αναμονή λοιπόν της μεγάλης αναδρομικής του Ζογγολόπουλου που ετοιμάζεται όπως ακούσαμε στο μουσείο Μπενάκη ας ρίξουμε μια ματιά στην τρυφερή αυτή μικρή έκθεση αλλά και στις μνήμες μας από τον μεγάλο μας γλύπτη, αρχιτέκτονα και ζωγράφο..
Ο Άγγελος Μωρέτης, πρόεδρος του Ιδρύματος λέει “Ο Γιώργος Ζογγολόπουλος έδωσε στα γλυπτά του πνοή ικανή να «ταξιδεύουν» στον χρόνο με την ίδια ευκολία με την οποία ενσωματώνουν το κενό στο χώρο και το καθιστούν αναπόσπαστο μέρος των μορφών τους. Πολλά από τα έργα του συντίθενται από απλά - αρχέγονα γεωμετρικά σχήματα: ευθείες, κύκλοι, τετράγωνα. Όπως έλεγε και ο ίδιος : «Η γλυπτική γίνεται με όγκους πολλούς, γίνεται και με γραμμές. Γλυπτική είναι σήμερα και μια σκιά. Δεν ορίζεται μόνο στον όγκο, στο μασίφ. Υπάρχει κάποια εξέλιξη και σιγά - σιγά φτάνει κάποιος να κάνει πράγματα με γραμμές.». Ο ίδιος ο Ζογγολόπουλος επίσης έλεγε πως δεν νοείται σήμερα γλυπτική χωρίς αρχιτεκτονικό σχεδιασμό..Κι όπως ξέρουμε παρότι ήταν αυτοδίδακτος αρχιτέκτονας, έφτασε να συγχρωτίζεται με τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες του αιώνα, όπως π.χ τον Σουηδό Άλβαρ Άαλτο κλπ..
Αυτοδίδακτος αρχιτέκτονας. Στην αρχιτεκτονική τον μύησε ο Καραντινός που γνώρισε στον στρατό και κάνανε μετά μαζί διαγωνισμούς. Πολύ ενδιαφέρον έχει η συνομιλία του με τον Θανάση Λάλα (9/3/97, Βήμα) σχετικά με την αρχιτεκτονική αλλά και την παρέα του εκείνη την εποχή που αποτελούνταν απο μυθικά ονόματα:
“ Ποιος σας επηρέασε στη ζωή σας περισσότερο; Υπάρχει κάποιος άνθρωπος;
«Οι φίλοι μου, οι παρέες μου. Για μένα οι παρέες είναι το παν για τη ζωή ενός ανθρώπου. Τι άλλο να κάνεις από το να γίνεις ζωγράφος ή καλλιτέχνης αν η παρέα σου ήταν όπως η δική μου. Ο Πικιώνης, ο Μητσάκης, ο Ρουσόπουλος, ο Κόντογλου, ο Παπαλουκάς: αυτοί ήταν η παρέα μου, αυτοί οι επιρροές μου! Εγώ βέβαια ήμουν πιο νέος, αλλά τους βοηθούσα στα πάντα. Τον Πικιώνη τον βοήθησα πολύ να γίνει καθηγητής. Τελειοποιούσα τα σχέδιά του. Σιγά - σιγά μπήκα στη δουλειά μαζί τους και με τον καιρό αναγνώρισαν τις ικανότητές μου και έτσι δούλεψα 15 χρόνια σχεδιάζοντας σχολικά κτίρια. Έχω και 11 δικά μου σχέδια που δημοσίευσα κάποτε».
Σπουδάσατε αρχιτεκτονική;
«Όχι, όχι. Αλλά συμμετείχα σε διαγωνισμούς. Σχεδίαζα εγώ και με κάλυπταν οι φίλοι με τις υπογραφές τους. Τα σχέδια ήταν δικά μου!».
Πώς γίνεται τώρα αυτό: να κάνει κάποιος τον αρχιτέκτονα χωρίς να είναι;
«Ήμουν αρχιτέκτονας. Απλώς δεν είχα τυπική απόδειξη του τι ήμουν. Πολλοί χάνονται επειδή δεν έχουν τα τυπικά προσόντα. Εγώ σε αυτό φάνηκα πολύ τυχερός! Πολέμησα όμως γι' αυτό.”
Και είναι βέβαια γεγονός πως ο Ζογγολόπουλος είχε δηλώσει πως θεωρεί ούτως ή άλλως ότι και τα κτίρια είναι γλυπτά! Και αντίστοιχα και τα γλυπτά του χαρακτηρίζονται από μια αντίληψη αρχιτεκτονική, εφόσον βλέπουμε και τις χαρακτηριστικές τους γεωμετρικές ως επί το πλείστον φόρμες και όγκους..
Έφηβος 100 ετών..Ένα άλλο χαρακτηριστικό της δουλειάς του Ζογγολόπουλου ήταν η αμεσότητα, μια φιλική, τρυφερή χειρονομία και μια ζυγισμένη λιτότητα..Αλλά κι η φρεσκάδα, ένα παράξενο είδος νεανικότητας που χαρακτήριζε τόσο τον ίδιο όσο και το έργο του μέχρι τα 100 του χρόνια!! Ίσως να ήταν η άνεσή του να πειραματίζεται, να πηγαίνει πρίμα με την εποχή, να κάνει χιούμορ έως και να φλερτάρει σε προχωρημένη ηλικία!
Όπως λέει κι ο Ντένης Ζαχαρόπουλος στο περιοδικό ARTI 15, σε ένα κείμενο του ‘84 “Ο Zoγγoλόπoυλoς πετυχαίνει μέσα σ' αυτά τα πενήντα χρόνια δουλειάς να κρατήσει μια απ' τις πλέον δυναμικές και διαλεκτικές στάσεις ως προς τις συνεχείς μεταμορφώσεις, ρήξεις και τομές που ακούραστα επιτελεί το έργο του με την οξυδέρκεια ενός ερευνητή.
Η πνοή που χαρακτηρίζει τη σύλληψή του ξεπερνά τα στενά μέτρα του έργου σαν κατασκευασμένο αντικείμενο για να ανοιχτεί σε μια καθαρή προβληματική πάνω στη λειτουργία και την υπόσταση την ίδια της τέχνης.
Με αυτήν την έννοια ο Ζογγολόπουλος είναι σύγχρονος καλλιτέχνης. Όχι γιατί μονάχα προσαρμόζεται στις επιταγές μιας νέας εποχής, όχι γιατί μελέτησε ή κι ακόμα χώνεψε τα διδάγματα του Picasso, του Brancusi ή ακόμα πιο σύγχρονων δασκάλων, μα γιατί εγκαταλείποντας κάθε προκατασκευασμένη λύση και κάθε φορμαλιστικά δοσμένο πρόβλημα εκ των προτέρων, πήρε το ρίσκο να συμμετάσχει κριτικά στην εποχή του.”
Το μέτρο ως αρετή. Κι αυτός ακριβώς ο λόγος που αναφέρει ο Ντένης Ζαχαρόπουλος είναι που τον καθιέρωσε κι ως έναν καλλιτέχνη που μπόρεσε να σταθεί άξια και στον δημόσιο χώρο..Πραγματικά αυτό το έργο με την αρχαιοελληνική αίσθηση του μέτρου,= όπως και πάλι επισημαίνει ο Restany-, μια κυριολεκτική αρετή για τον καλλιτέχνη, με τις ρυθμικές γεωμετρικές φόρμες του, την λιτότητα, τους κινούμενους σωλήνες με νερό και την αίσθηση του ανάλαφρου, κατάφερε να δικαιώσει πειστικά την ύπαρξή του τόσο στην Αθήνα ή στην Θεσσαλονίκη όσο και στο εξωτερικό.
Η Αθάνατη πλατεία Ομόνοιας του Ζογγολόπουλου.. Βέβαια οι Έλληνες πάντα θα θυμούνται τον Ζογγολόπουλο, λόγω της Ομόνοιας.. Που βέβαια η κατάστασή της μοιάζει με το γεφύρι της Άρτας.. Δεν ξέρω, πραγματικά, τι κατάρα έχει χτυπήσει την Ομόνοια και δεν μπορεί να στεριώσει ποτέ εκεί μια φυσιολογική κατάσταση. Ανήκω κι εγώ, στην λαϊκή πλειοψηφία χιλιάδων νεοελλήνων που δήλωσαν ότι προτιμούν 100 φορές το συντριβάνι του Ζογγολόπουλου που το έφτιαξε το 1958 από το σημερινό χάλι. Και θα πρόσθετα μάλιστα, ότι αφού δεν τους βγαίνει, μια πρακτική λύση είναι να το φέρουν πίσω. Θα είναι μια vintage άποψη κι επιστρέφουμε έτσι και στα σίξτυς που είναι απολύτως στη μόδα.
Ας ξεχάσουν λοιπόν τους κενούς χώρους, και τα άδεια τίποτα, τους μεταχρήστες, τις μεταπλατείες και τις ανοησίες που μας φλόμωσαν προολυμπιακά με τις 3D ντηζαϊνάτες μακέτες και μετά είδαμε άναυδοι αυτό το τσιμεντένιο ταψί, που βράζει το καλοκαίρι, και κρύβει και την θέα στην Ακρόπολη. Τι να πρωτοπεί κανείς για την Ομόνοια;..
Για τις αιωνόβιες ελιές που είχαν μπει σε επιμελώς καμουφλαρισμένες γλάστρες; Για τις γύρω περιφράξεις; Για το έργο του Ζογγολόπουλου που παραπαίει μόνο του ανάμεσα στις κεραίες του ΟΤΕ και των τρόλεϋ;
Ή το γλυπτό ή τα νερά! Παλιά, στο συντριβάνι του Ζογγολόπουλου ήταν να μπει κι ένα γλυπτό.. Το γνωρίζατε; Τότε κράτησαν τα νερά κι έβγαλαν το γλυπτό. Τώρα έβαλαν το γλυπτό κι έβγαλαν τα νερά, αφού δεν υπολόγισαν τις απορροές των υδάτων. Έτσι μας είπε ο ίδιος ο Ζογγολόπουλος. Ας τους ενημερώσουμε λοιπόν πως το νερό, είναι δομικό και λειτουργικό στοιχείο του έργου κι οφείλουν να το αποκαταστήσουν επιτέλους ολόκληρο.
Γιατί όπως έγραφε κι ο Αλέξανδρος Ξύδης το 1990. “.Από το 1979 ασχολείται επίσης με υδροκινητικές κατασκευές σε συνδυασμό με ανοξείδωτο χάλυβα και με το νερό που κυλάει ήρεμα ή απρόοπτα και σπασμωδικά…. Ευχάριστα στον ήχο και την όψη με το θρόισμα στα γλυπτικά στοιχεία. Έργα που θα ευχόταν κανείς να στηθούν σε δημόσιους χώρους..” Και στήθηκαν..Μόνο που ο ήχος και η κίνηση του νερού..περίσσευε για τους διοικούντες! Κι έτσι, αβρόχοις ποσί τα αφαίρεσαν με την δικαιολογία ότι δεν μπορούσαν να μονώσουν επαρκώς μια μικρή δεξαμενή νερού πάνω από το μετρό!
Ευτυχώς τα υπόλοιπα έργα του Ζογγολόπουλου, στο Σύνταγμα, στον φάρο του Ψυχικού, τον Ευαγγελισμό, και στο αεροδρόμιο είναι αρτιμελή. Όπως και της Θεσσαλονίκης. Αυτά όμως είναι τα έργα του Ζογγολόπουλου που ξέρει το μεγάλο πλήθος. Η παρούσα έκθεση αν και μικρή, αλλά κυρίως η αναμενόμενη στο Μπενάκη θα δώσουν την ευκαιρία στο μεγάλο κοινό να παρακολουθήσει όλη την διαδρομή του καλλιτέχνη..
Ουδείς προφήτης στον τόπο του. Επίσης μια πολύ ωραία τοποθέτηση για το έργο του Ζογγολόπουλου αλλά και την αχαριστία με την οποία του φέρθηκε το ελληνικό κράτος κάνει το 1993 στο περιοδικό ARTI ο αρχιτέκτονας Χρήστος Παπούλιας που λέει: “Γεννημένος στην αρχή του αιώνα των μεγάλων ρήξεων με την παράδοση, φέρνει μέσα του την κυτταρική μνήμη όλων εκείνων που απορρίφθηκαν. Το μέτρο, η αρμονία, ο ρυθμός είναι έμφυτα όπως είναι έμφυτη η ευγένεια και το ήθος όταν κάνει γλυπτική.
Οι ρήξεις, όταν γίνονται στο έργο του δεν φωνασκούν, ενώ η έννοια της γλυπτικής είναι μία μεγάλη κυρία που ο ευγενής και ήπιος χαρακτήρας του γλύπτη θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να απορρίψει. Επιπλέον, σε σχέση με τους σύγχρονους του ο Ζογγολόπουλος έχει έναν άσσο στο μανίκι την αρχιτεκτονική.
Στα χρόνια της μεγάλης φτώχειας στην απαίδευτη πατρίδα του όπου η ενασχόληση με την τέχνη ισοδυναμούσε με αυτοκτονία, αυτός επιζούσε κάνοντας αρχιτεκτονική. Ζώντας ανάμεσα στο Παρίσι και την Αθήνα προσαρμόζει τον οικολογικό χαρακτήρα του έργου του στις απαιτήσεις της εποχής έτσι που το έργο του να παραμείνει πάντοτε σύγχρονο. Η πατρίδα του δεν τον κατάλαβε και δεν τον τίμησε, απεναντίας τον ταλαιπώρησε και τον εκδικήθηκε. Του έδωσε Α’ βραβεία σε διαγωνισμούς για δημόσια έργα που δεν κατασκευάστηκαν ποτέ, ενώ τερατουργήματα ξεφύτρωναν στη θέση τους, (π.χ. πλατεία Κλαυθμώνος) ίσως γιατί δεν σύχναζε στους διαδρόμους των υπουργείων, ούτε στους προθαλάμους των δήμων.”
Οι biennale..Ο Ζογγολόπουλος ήταν ένας άνθρωπος με αυξημένο αίσθημα αξιοπρέπειας, δικαίου, προοδευτικότητας. Επάξια εκπροσώπησε την Ελλάδα σε πολλές biennale Βενετίας, (1940, 1956, 1964,1991,1993,1995,1997), στη biennale του Καΐρου (1946) και στην biennale του Sao Paulo (1957) σε διάφορες σημαντικές διεθνείς διοργανώσεις, πήρε πάρα πολλά μετάλλια και βραβεία και παρ’ όλ’ αυτά ούτε συχνές συνεντεύξεις έδινε, ούτε γκρίνιαξε ποτέ δημόσια για ακυρώσεις δημόσιων έργων του. Κάποιοι ξέραμε βέβαια πως διημείφθησαν διάφορα πράγματα γιατί ιδιωτικά μιλούσε ελεύθερα για την διαπλοκή.. Συμμετείχε επίσης σε όλες τις Πανελλήνιες εκθέσεις εκτός από την περίοδο της δικτατορίας 1967-1974 διότι ήταν κι αριστερός.
Κοσμοπολίτης και διεθνής. Ο Ζογγολόπουλος ήταν ένας καλλιτέχνης με εξαιρετική διεθνή μαθητεία κι επαφές που τον κατέστησαν άλλωστε μέλος διαφόρων ομάδων αλλά κι εκπρόσωπο πολλών ευρωπαϊκών ιδρυμάτων. Από το 1953 υπήρξε μέλος της Ευρωπαϊκής Εταιρίας Πολιτισμού - Société Européenne de Culture και το διάστημα 1960-1988, διετέλεσε μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου –Biennale Βενετίας.
Το 1975 συμμετείχε στην 20η Διεθνή Συνάντηση της Γενεύης.
Η Ευρωπαϊκή του διαδρομή ξεκινάει νωρίς..Ήδη το 1937 ταξιδεύει στο Παρίσι. Εκεί γνωρίζει και μελετά το έργο του Ch. Despiau. Μελετά έργα ρωμανικής, γοτθικής και σύγχρονης γλυπτικής. Την περίοδο εκείνη γνωρίζει και στην συνέχεια παντρεύεται (1936) την ζωγράφο Ελένη Πασχαλίδου, μαθήτρια του Παρθένη. Το έτος 1946, διατέλεσε Αντιπρόεδρος του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου και Πρόεδρος των Γλυπτών.
Τα χρόνια 1949-1950, με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης, εργάστηκε στο ατελιέ του γλύπτη Marcel Gimond στο Παρίσι.
Το 1952-1954 με υποτροφία του Ελληνικού Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, (ΙΚΥ) πηγαίνει μαζί με την Ελένη στην Ιταλία όπου μελέτησε τις τεχνικές της χαλκοχυτικής (Fonderia Nicci, Ρώμη και Fonderia Domeniccini, Pistoia). Στην Φλωρεντία και την Πάντοβα μελετά τη γλυπτική της Αναγέννησης. Μελέτησε επίσης το έργο των Michelangelo, Pisano, Donatello, Manzoni, Manzu, Marini, Pomodoro, καθώς και την ετρουσκική τέχνη. Η διαδρομή του όμως στην αναζήτηση της γλυπτικής φόρμας δεν θα γίνει ποτέ μανιέρα. Θα περάσει άνετα από τον μοντερνισμό με αρχέτυπες φόρμες στην πρωτοποριακή σύγχρονη κατασκευή. Θα διατηρήσει όμως ΠΑΝΤΟΤΕ την ποίηση..αλλά και μια μοντερνιστική νότα..
Καλύτερος ζωγράφος; Ο ίδιος ο Ζογγολόπουλος, όπως μου εμπιστεύτηκε ο οικείος του κος Νίκος Θεοδωρίδης, πίστευε πως ήταν καλύτερος ζωγράφος παρά γλύπτης! Και πράγματι ήταν πολύ καλός ζωγράφος αν και είναι εξεζητημένο να συμφωνήσουμε με την άποψή του ίδιου δηλαδή πως ήταν καλύτερος ζωγράφος παρά γλύπτης!. Το σίγουρο είναι πως το μεγάλο κοινό σχεδόν αγνοεί την ζωγραφική του και είναι μια ευκαιρία να την γνωρίσει από κοντά στην έκθεση της Φιλοθέης και στην επερχόμενη αναδρομική έκθεση στο Μπενάκη..
