Το ποιητικό design του Piet Zwart..

Piet Zwart, 1930     Μερικές φορές, σ΄ αυτήν την ζωή, αρκεί το έργο ενός και μόνον πολύπλευρου καλλιτέχνη για να νοιώσουμε γεύση και άρωμα από την τέχνη μιας ολόκληρης εποχής.. Αν ο καλλιτέχνης μάλιστα είναι ταλαντούχος κι έχει αφομοιώσει το ύφος, το βλέμμα, τις χάρες και τις αρετές των φίλων και συναδέλφων του ακόμη καλύτερα. Μια τέτοια περίπτωση είναι ο υπέροχος Ολλανδός designer Piet Zwart (1885-1977) που θήτευσε στο Bauhaus.   Piet Zwart (1885-1977), Self-portrait   Ο Zwart είναι αλήθεια πως οφείλει την διασημότητά του στην ιδιαίτερη προσωπικότητα των σχεδίων του αλλά κυρίως στην ευφυή γραφιστική δουλειά του. Ποιος θα μπορούσε να μετατρέψει μια διαφήμιση καλωδίων σε άψογο κονστρουκτιβιστικό έργο που θα ζήλευε ένας Mondrian; Πολλοί ίσως τον θυμούνται για την περιβόητη κουζίνα Bruynzeel που σχεδίασε το 1938. Ωστόσο δούλεψε και ως σχεδιαστής εσωτερικών χώρων, αρχιτέκτονας, ζωγράφος, τυπογράφος, φωτογράφος, βιομηχανικός designer, και κριτικός αρχιτεκτονικής. Αυτή η πολύπλευρη δραστηριότητά του και η μεγάλη επιρροή του στους σημερινούς designers είναι οδήγησε την Ένωση των Ολλανδών Σχεδιαστών να του απονείμουν το 2000 τον τίτλο του Designer του αιώνα... Ωστόσο ο Piet Zwart δεν ήθελε να τον αποκαλούν σχεδιαστή. Προτιμούσε τον όρο μηχανικός φόρμας ή τεχνικός. Πίστευε στην λειτουργικότητα και την μηχανική παραγωγή και ήταν ένας από τους πρώτους βιομηχανικούς σχεδιαστές της χώρας του που άλλαξαν την ιστορία του βιομηχανικού σχεδιασμού. Γι’ αυτόν η εργονομία έπρεπε να συνοδεύεται πάντα από την απλότητα και την φιλικότητα προς τον χρήστη, κάτι που ανακαλύπτουμε ξανά σήμερα. Η κουζίνα Bruynzeel του 1938, πρωτοποριακή για την εποχή της είναι ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Τότε, για πρώτη φορά, ενσωματώνονται στο design χρηστικές συσκευές όπως το ψυγείο και η κουζίνα ενώ υπάρχουν και διευκολυντικές λύσεις για τις νοικοκυρές. Όλα τα στοιχεία έχουν λογικές διαστάσεις και είναι μεταβλητά ανάλογα με την διάθεση του πελάτη.   Λειτουργικός, παιχνιδιάρης και πειραματιστής υπήρξε ο Zwart και στην γραφιστική του διάσταση. Αν και δεν υπήρξε μέλος του Ολλανδικού ρεύματος ‘De Stijl’ επηρεάστηκε πολύ απ’ αυτό. Ήταν μέλος της διεθνούς avant-garde, επηρεασμένος ιδιαίτερα από τον Σοβιετικό Κονστρουκτιβισμό. Το 1920 όταν ο Zwart άρχισε να δουλεύει για το Nederlandsche Kabelfabriek , άρχισε τους έντονους πειραματισμούς που θύμιζαν Mondrian και κυρίως Malevitch. Τα σχέδια είτε ήταν αυστηρά γεωμετρικά είτε συνδύαζαν κύκλους και γραμμές με επαναλαμβανόμενα γράμματα σε διάφορες παιγνιώδεις διατάξεις. Τυπογραφικούς χαρακτήρες, σε διάφορα σχήματα και χρώματα με μουσικούς ρυθμούς και διατάξεις, κάτι που παραμένει πολύ δημοφιλές ακόμη και σήμερα.. Σύντομα ο Zwart θα ενσωματώσει και φωτογραφίες στις διαφημίσεις του. Οι φωτογραφίες του είναι κι αυτές λιτές, αφαιρετικές, atonal, ατονικές θάλεγε κανείς.. Μερικές φορές, φωτογραφίζει απλά τις υφές του ξύλου, του μετάλλου, ή ενός υφάσματος.. προοιωνίζοντας ένα ολόκληρο ρεύμα που θα ακολουθήσει πολύ αργότερα. Το λεγόμενο support-surface, που αγάπησε το Παρίσι.. Ισορροπία, αρμονία, απλότητα, δομή, αιώρηση.. οι λέξεις κλειδιά..   Η μεγάλη σειρά διαφημίσεων μεταξύ 1923 και 1933 για το Nederlandse Kabelfabriek στο Delft είναι αυτή που τον καθιέρωσε ως τυπογραφικό σχεδιαστή. Από το 1920 πρόσθεσε στους πειραματισμούς του και το photomontage. Τα πλέον γνωστά παραδείγματα που αξίζει να αναφέρουμε είναι το σύνθετο έργο του Delft Kabels, μια μπροσούρα του1931 και το Het boek van PTT του1938 (για τις τηλεπικοινωνίες της εποχής του). Επίσης έκανε μερικά πολύ όμορφα έργα για ένα εκδοτικό οίκο στο Rotterdam, όπου χρησιμοποίησε πολύ το photomontage. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα είναι το design voor Kamergymnastiek voor iedereen, που έχει θέμα την γυμναστική.                               Πού να αναζητήσει κανείς την ρίζα όλου αυτού του οίστρου, την διαρκή έμπνευση που εκφράστηκε σε τόσα πολλά σχέδια που το καθένα –ωστόσο- είναι κάτι καινούργιο και φρέσκο; Ίσως στον μεγάλο συγχρωτισμό αυτού του καλλιτέχνη. Είχε σχέσεις με πολλούς σημαντικούς Ευρωπαίους εκείνης της εποχής.. Με τους Schwitters, Berlage, Schuitema, Van Doesburg, Huszar, Rietveld, Wils, Kiljan, και Lissitzky! Όλοι αυτοί τον βοήθησαν να αποκρυσταλλώσει μια νέα δυναμική και ένα άλλο ύφος διαφορετικό σαφέστατα από το εμπορικό της εποχής του. Οι επιρροές του Bauhaus, του De Stijl, του Κονστρουκτιβισμού, και του Dada βρίσκουν πολύ γόνιμο έδαφος στα έργα του Zwart.     Το 1921 ο Zwart θα δουλέψει ως βοηθός στον αρχιτέκτονα H.P. Berlage. Αργότερα θα γράψει: "Εκείνη την εποχή το να είσαι ο βοηθός ενός αρχιτέκτονα δεν σήμαινε απολύτως τίποτα. Δεν ήταν όπως σήμερα που ένας καλός βοηθός θα αναφερθεί κάπου. Τότε ήσουν ένας απλός υπάλληλος." Στην ηλικία των 36 ετών, το 1923, ο Zwart έκανε την πρώτη του τυπογραφική δουλειά για τον Ολλανδό εισαγωγέα Vickers House. Η διαφήμιση ήταν επηρεασμένη από τον El Lissitsky όπως και μεταγενέστερες. Από το 1923 και για μια δεκαετία δουλεύει για το Nederlandsche Kabel Fabrick. Όλα αυτά τα χρόνια δημιούργησε πάνω από 275 διαφημίσεις για ένα περιοδικό ηλεκτροτεχνολογίας. Επρόκειτο για διαφημίσεις με τυπογραφικά στοιχεία κυρίως, τις πλέον πρωτοποριακές ολλανδικές διαφημίσεις της εποχής, που άλλαξαν εντελώς την έννοια του graphic design.   Piet Zwart, design for a book, 1930 Σχεδόν σαν όλους τους σχεδιαστές της εποχής του ο Zwart ήταν αυτοδίδακτος στην τυπογραφία. "Tο πρώτο σχέδιο που έκανα-λέει- ήταν χειροποίητο. Προτού καν το τελειώσω καλά-καλά είχε κιόλας τυπωθεί. Όλα τα έμαθα από έναν βοηθό του τυπογραφείου. Από αυτόν είδα πως λειτουργεί η ηλεκτροτεχνολογία.. Μαζί του τα βράδια παίζαμε δοκιμάζοντας διάφορα σχέδια με τυπογραφικά στοιχεία. Έτσι κατάλαβα το επάγγελμα του τυπογράφου. Πριν δεν ήξερα τίποτα.» Από το 1924 και μετά η επιρροή του Lissitzky στον Zwart ήταν πλέον εμφανής. Κάποιες μάλιστα από τις διαφημίσεις τηλεφώνου εκείνης της χρονιάς ήταν παρόμοιες με τις σουπρεματιστικές διαφημίσεις του Lissitzky. Ο Zwart αναφερόταν πλέον στον εαυτό του ως «typotekt», τυποτέκτονα, μια σύνθεση των λέξεων τυπογράφος και αρχιτέκτονας. Αυτή ήταν και η έκφραση που χρησιμοποιούσε για την δουλειά του, μια δουλειά που εναρμόνιζε όντως την αρχιτεκτονική αντίληψη, με όλες αυτές τις γεωμετρικές φόρμες και χρώματα με την τυπογραφία. Όπως ο Le Corbusier όριζε το σπίτι ως μια μηχανή για κατοικία, ο Zwart εννοούσε πως η τυπογραφία είναι μια μηχανή που αλλάζει τα δεδομένα ανάγνωσης. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι αυτή η αντίληψη, της ελεύθερης χρήσης των τυπογραφικών στοιχείων, η δημιουργική τυπογραφία είχε εξέχοντα ρόλο εκείνη την εποχή. O Mallarme κι ο Apollinaire την χρησιμοποίησαν στην ποίηση στην Γαλλία, ο Van Ostaijen στο Bέλγιο, κι ο Marinetti στην Iταλία. Ο Lissitzky χρησιμοποίησε την τυπογραφική μέθοδο σε αφίσες, όπως οι φουτουριστές κι οι ντανταϊστές. Το 1923, όταν ο Zwart γνώρισε τον Schwitters και τον Lissitzky, ο τελευταίος του έδειξε ένα φωτόγραμμα και πως με αυτό ερμήνευσε με κονστρουκτιβιστικό τρόπο το ποίημα του Vladimir Mayakovsky' "Διαβάζοντας δυνατά". Κατά αυτήν την τεχνική έμπαιναν πάνω σε μια φωτοευαίσθητη επιφάνεια (ειδικό χαρτί)) κάποια τυπογραφικά ή άλλα στοιχεία που στην συνέχεια εκτίθονταν σε δυνατό φως. Το 1924, άρχισε κι ο Zwart να τα χρησιμοποιεί αλλά σταδιακά τα παράτησε. Από το καλοκαίρι του 1926 και μετά άρχισε να χρησιμοποιεί την λεγόμενη φωτοτυπογραφική μέθοδο στα έργα του. Οι νέες διαφημίσεις είχαν δραματικά κοντράστ, ασυμμετρίες, και είχαν μεγάλα κενά. Το 1928 χρησιμοποιούσε πλέον τις δικές του φωτογραφίες για τα φωτομοντάζ με πολλά close-up, γωνίες και υφές. Το 1930 άρχισε να καταργεί σχεδόν τα κεφαλαία γράμματα. Από το 1925 και μετά άρχισε ήδη να προσχωρεί στην «αισθητική» του DADA φτιάχνοντας για ένα πειραματικό ντανταϊστικό θέατρο στην Χάγη κάποια διαφημιστικά.. Από Την φάση του αυτή προέρχεται κι η φωτογραφία του όπου τυλιγμένος με αυτό το χάρτινο κολάρο θυμίζει πολύ την αμφίεση του ντανταϊστή ποιητή Hugo Ball, όταν απήγγειλε στο Cabinet Voltaire τα άναρθρα ποιήματά του. Πολύ αργότερα, το 1938, όταν ο Zwart θα κάνει αναδρομή στην δουλειά του θα πει πως ασχολήθηκε με μια τυπογραφία «λειτουργική», έναν όρο που λάτρεψε το Bauhaus. Σκοπός του ήταν να εγκαθιδρύσει μια σύγχρονη τυπογραφία, ελεύθερη όσο είναι δυνατόν από την παράδοση. Και να ενεργοποιήσει νέες φόρμες, μια νέα δυναμική σε τυπογραφικές μεθόδους και τεχνικές και να καταργήσει κάθε ενοχική νοοτροπία.