Χορογραφίες σκέψης και οπτική ποίηση στην έκθεση SonicTime του ΕΜΣΤ..

Gary Hill, Incidence of catastrophe, video short cut, 1987-88                                                                                                                                                        Της Βασιλίκας Σαριλάκη    Η έκθεση SonicTime λόγος/ήχος/σιωπή, του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης είναι πραγματικά μια άξια έκθεση-ταξίδι που με ενθουσίασε από την πρώτη στιγμή.. Αν δεν την είδατε μέχρι τώρα να πάτε οπωσδήποτε καθώς θα είναι ανοιχτή μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου. Μας ταξιδεύει κυρίως στην πειραματική τέχνη της δεκαετίας του ’70 αλλά και στο σήμερα με έναν μαγικό, εξομολογητικό, μύχιο τρόπο. Συνδυάζει τον πειραματισμό της εννοιολογικής τέχνης, την γραπτή και εικονιστική ποίηση της video art, τον υπαρξισμό, μια μυσταγωγική διάθεση, και μια διαλογιστική ατμόσφαιρα που παραπέμπει σε ενδότερο στοχασμό. Τα πολύ δυνατά και ιστορικά έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση, έχουν μια καταλυτική επίδραση στις μέρες της κρίσης που περνάμε. Δίνουν μια απάντηση, ιδιαίτερα στους νέους, ότι η λύση βρίσκεται στην “εσωτερική ενδοχώρα”, ότι δεν υπάρχει ο από μηχανής Θεός αλλά η εσωτερική παρατήρηση που θα μας δώσει τα σωστά ερωτηματικά, τις αξιολογήσεις, ταυτότητα και λύσεις. Χωρίς την αναζήτηση αυτή του ένδον και τον αναπροσδιορισμό του εαυτού σε νέες βάσεις αλλαγή δεν υπάρχει.. Είναι για μένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι το Μουσείο επέλεξε να παρουσιάσει μια δύσκολη, πλην ειλικρινή και ουσιαστική πρόταση αντί ενός εύπεπτου λαϊκισμού..                                                                                                   Gary Hill Η Άννα Καφέτση, διευθύντρια του ΕΜΣΤ που την επιμελήθηκε βάζει έντονα την προσωπική της σφραγίδα εδώ. Στο εισαγωγικό της δοκίμιο αναφέρεται στην «συναισθησία» και την «συγχρονικότητα» των ακουστικών και οπτικών εμπειριών στην τέχνη και  την διαδραστικότητά τους. Πρόκειται όπως λέει για “ Μέρος ενός συλλεκτικού σχεδίου σε εξέλιξη, και συγκεντρώνει πενήντα πέντε έργα από τη συλλογή του Μουσείου, που θέτουν στο δημιουργικό τους κέντρο τη γλώσσα, τον ήχο, τη μουσική, καθώς και τη σιωπή ως κοινή τους μήτρα. Πρόκειται για βίντεο/ηχητικές/ multimedia εγκαταστάσεις, μονοκάναλα βίντεο, ηχητικά γλυπτά, σχέδια, διαδικτυακά έργα, cd ήχου, ηχητικά βιβλία και περφόρμανς των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών, που συνιστούν διαφορετικές και ετερογενείς ακουστικές μορφές σύγχρονης τέχνης, κατά την κυριολεκτική ή/και μεταφορική τους εκδοχή, παλαιότερων και νεότερων δημιουργών προερχόμενων από ποικίλα καλλιτεχνικά περιβάλλοντα.”   Gary Hill, Incidence of catastrophe, video short cut, 1987-88       Είναι αλήθεια, ότι σήμερα, πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες εικαστικών, videoartists, και μουσικοί συνδέουν ήδη μηχανικά κι αυτόματα τις δύο εμπειρίες. Ωστόσο, τόσο στην απόπειρα του Gary Hill, όσο και του John Cage, για να αναφέρω δύο κορυφαία ονόματα της έκθεσής, βλέπουμε έναν πειραματισμό, μια βαθιά προσωπική εμπλοκή τους που βρίσκεται στο επίκεντρο μιας υπαρξιακής και φιλοσοφικής αναζήτησης, -εκτός των άλλων- που δεν βλέπουμε συχνά σήμερα. Αυτή η διάσταση, -που έχει κανείς την ευκαιρία να παρακολουθήσει στην έκθεση-, οι εσωτερικές κι «εσωτεριστικές» ακόμα αναζητήσεις, σημαντικών καλλιτεχνών της εννοιολογικής τέχνης της δεκαετίας του ΄70, και μεταγενέστερα, αναρωτιέμαι τελικά μήπως ήταν φαινόμενο της εποχής τους ή αν μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα και για τους σημερινούς μας καλλιτέχνες αλλά κι εμάς, τους θεατές.. Το σίγουρο είναι πως οι ολίγοι καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται για την πραγματική εσωτερική εμπειρία και τις περιπέτειες της ψυχής και της γνώσης κι όχι απλά για ανέξοδες ατομικές “εκμυστηρεύσεις” ατομικών γεγονότων σε βίντεο, θα επωφεληθούν..                                     Bruce Naumann, Playing A Note on the Violin While I Walk Around the Studio, 1967 – 1968             Ασπρόμαυρο φιλμ 16 χιλιοστών σε βίντεο, με ήχο Διάρκεια 10΄ Αγορά 2008, © Φωτο: Electronic Arts Intermix, Νέα Υόρκη    Τον τελευταίο καιρό, βλέπω με έκπληξή μου στο Facebook κυρίως, πολλούς νέους και μεγαλύτερους να ασχολούνται με την ποίηση, κάτι που είδα και σ΄ αυτήν εδώ την έκθεση. Επίσης είδα αρκετούς νέους να κάθονται πολλή ώρα να χαζεύουν τα έργα σκεπτικοί, πράγμα σημαντικό, καθώς η έκθεση αυτή χρειάζεται αρκετό χρόνο για να την δεις και δεν είναι κι αυτό που λέμε «εύκολη» έκθεση, με πολλά πολύχρωμα έργα κλπ. Δημιουργεί στοχασμό, προβληματισμό, αλλά σε χαλαρώνει κιόλας με τις ρευστές, ωραίες εικόνες και την γενικότερη «groovy» ατμόσφαιρα π.χ του κεντρικού έργου της Δανάης Στράτου ή το video του Naumann, την εγκατάσταση του μεγάλου Jogn Cage κλπ.                                                        Δανάη Στράτου, Βιντεοηχητική εγκατάσταση (HD), έγχρωμη Διάρκεια: 20’ Η έκθεση SonicTime είναι μια έκθεση διαλογιστική. Χρειάζεται χρόνο να την δείς και καλό είναι να την επισκεφτείτε σε δύο δόσεις για να προλάβετε να ζήσετε την εμπειρία.. Είναι μια μεγάλη ευκαιρία να ευχαριστηθεί κανείς τα εξαιρετικά βίντεο του Gary Hill  καθώς και πολλών άλλων καλλιτεχνών. Κι όπως λέει συνοψίζοντας η  Άννα Καφέτση, “Η έκθεση SonicTime σχεδιάστηκε σαν ένας στοχαστικός και ποιητικός περίπατος ανάμεσα σε ήχους και σιωπές, τη μετάφραση και το αμετάφραστο της ανθρώπινης κατάστασης. Σαν λέξεις που αναδύονται από το βάθος των νερών, οι ήχοι καθρεφτίζονται στη λευκότητα και το φως. Η πρώτη ομιλία συνακούεται  με αμίλητες σκέψεις. Η εγγραφή του ήχου των πραγμάτων με συναισθήσεις που δεν φτάνουν ως την ακοή. Η διττή φώνηση ως ακροάσιμη εμπειρία μας ανοίγει στην ταύτιση, τη δέσμευση, την προσοχή…” Ας δούμε όμως κάποιους καλλιτέχνες και  σημαντικά έργα της έκθεσης αναλυτικότερα..                                                      Ο Gary Hill, ο οποίος ξεκίνησε ως γλύπτης άρχισε να δουλεύει με βίντεο, κείμενα και  ήχο το 1973. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι αυτό που κάνει δεν είναι video art κι ας έχει επικρατήσει έτσι. Οι επιρροές του έγκεινται στην πνευματική αναζήτηση της εννοιολογικής τέχνης που κυριαρχεί στην δεκαετία του 1970. Διαβάζοντας με πάθος τα γραπτά του  Maurice Blanchot, άρχισε να αναρωτιέται για τον τρόπο με τον οποίο η γλώσσα σχετίζεται με την φαινομενολογική εμπειρία, και με την  έννοια «του άλλου» που απορρέει από τη φιλοσοφία του Emmanuel Levinas. Αυτές οι αναγνώσεις τον οδήγησαν σε ένα νέο πεδίο μιας οπτικής ποιητικής που εξερευνά τις σχέσεις μεταξύ της γλώσσας, της εικόνας, της ταυτότητας, και του σώματος.. Για παράδειγμα στο Cabin Fever χρησιμοποιεί το δίπολο φως-σκιά προκειμένου να δείξει την σχέση του εαυτού με τον “άλλο”.                                                            Gary Hill, Incidence of catastrophe, video short cuts, 1987-88       Τα έργα του Hill εξετάζουν ενδελεχώς, την ικανότητα του video να μας προσφέρει μη γραμμικές αφηγήσεις που με έξυπνο τρόπο καθιστούν τον θεατή συμμέτοχο ώστε να μπορέσει να δώσει τις δικές του ερμηνείες σε αυτά που βλέπει. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε ακόμη τότε, σε μια εποχή που συζητιέται έντονα η διαδικασία παραγωγής του έργου, και δεν είναι παγιωμένοι οι ρόλοι καλλιτέχνης = αυθεντία, θεατής= παθητικός δέκτης. Μιλάμε δηλαδή για μια πιο δημοκρατική εποχή, όπου ο καλλιτέχνης συχνά αναζητά την συμμετοχή του κοινού στο έργο κι όχι την καθήλωσή του σε αυτό. Ο Gary Hill δημιουργεί “ανοιχτά έργα” κατά την έννοια που το τοποθέτησε ο Umberto Eco την δεκαετία του ‘70, έργα που είναι φιλικά στον θεατή, με παράλληλες και μη γραμμικές αφηγήσεις που αφήνουν την δυνατότητα στον θεατή να αποφασίσει εκείνος και έργα επίσης ρευστά, κατά το παράδειγμα του FLUXUS. Επίσης έργα πάνω από όλα “πειραματικά”, έργα προσωπικής έντιμης αναζήτησης κι έρευνας που δυστυχώς εξέπεσε την εποχή του μεταμοντέρνου...   Έργα που δεν αποφεύγουν την έντονη διανοητική και σωματική συμμετοχή του καλλιτέχνη, που ενέχουν την ζωή του, αφηγούνται αφαιρετικές ή μη ιστορίες που σύμφωνα με την ορολογία του Roland Barthes αποτελούν“κειμενικές αφηγήσεις” και προφανέστατα γι’ αυτό αφορούν την Ιστορία και την διαχρονία. Κάποιοι άλλοι ασώματοι καλλιτέχνες που πληρώνουν 15 βοηθούς να κάνουν χιλιάδες κιτρινοπράσινες βούλες στον καμβά, επίσης θα τους θυμάται η Ιστορία αλλά για άλλους λόγους..                                                              Umberto Eco Happenstance (part one of many parts), 1982-83 by Gary Hill ,Video (black-and-white, stereo sound) O Gary Hill χρησιμοποιεί το Rutt-Etra, ένα  ειδικό synthesizer εικόνας που αναπαράγει ζωντανά την διαμόρφωση μετεωριζόμενων μορφών. Αυτή η ειδική τεχνική του επέτρεψε να δώσει αυτή την ζωντανή ποιότητα  στις οπτικές μεταμορφώσεις του βίντεο Happenstance που είναι από τα βασικά της έκθεσης. Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει είναι μια αέναη κίνηση μορφών κατά την οποία αποκρυσταλλώνονται οι σκέψεις, οι λέξεις, οι φόρμες και οι εικόνες ενώ όλα αυτά συνδέονται κι αποσυνδέονται συνεχώς σε έναν αργο χορό. Ο μουσικός ρυθμός και η ταχύτητα των συνδέσεων μετατρέπουν το happenstance σε ένα "εννοιολογικό clip". O Gary Hill  βρίσκεται εδώ στο αποκορύφωμά του, δεδομένου ότι στο happenstance , η σκέψη εκφράζεται πλέον ως ένα τεχνικό αντικείμενο, ένα πρωτοποριακό εργαλείο μετασχηματισμού. Πρώτα απ 'όλα, στο βίντεο οι λέξεις  κινούνται ταχύτερα από την ίδια την αφήγηση η οποία ακολουθεί!!, κινείται προς τα εμπρός, ύστερα γίνεται τραγούδι, ενώ τα γραπτά σημεία ξεγλιστρούν  στην ηλεκτρονική οθόνη και μεταβάλλονται σε γραμμές,,. Τα ορατά σχήματα (το στρογγυλό, το  τετράγωνο και το τρίγωνο), εξακολουθούν να παραμένουν εντός του πλαισίου που βρίσκονται, είναι ακίνητα η όταν κινούνται αλλάζουν το σχήμα τους. Το αναγνώσιμο και το ορατό διασυνδέονται ηλεκτρονικά με απόλυτη λεπτότητα, έτσι ώστε να βλέπουμε τις πυραμίδες των γραμμάτων να συστρέφονται και να υγροποιούνται. Η έκφραση «σημεία φυγής» που βρίσκεται στην ογκώδη πυραμίδα, εξαφανίζεται και καταρρέει μπροστά στα μάτια μας. Η ταυτολογία μεταξύ εικόνας και κειμένου ανατρέπεται ευφυώς με την δημιουργία μιας ρήξης ανάμεσά τους. Ο Gary Hill  καταφέρνει να δείξει, όπως ο ίδιος δηλώνει, ότι «οι λέξεις μιλούν μόνο για τον εαυτό τους". Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα λόγια και τις εικόνες, όμως, γίνεται διαρκώς πιο εύπλαστη και ευέλικτη. Οι λέξεις είναι πράγματα και τα πράγματα λέξεις. Όλα αναπαριστώνται με σημεία και ιερογλυφικά προορισμένα να αποκρυπτογραφηθούν. Ακολουθεί μια άλλη περίπτωση καλλιτέχνη εξαιρετικού..Ο γλυκύτατος John Cage, κεντρικός καλλιτέχνης αυτής της έκθεσης, με μια ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα για ένα σημαντικό του έργο, και που φέτος γιορτάζουμε τα 100 χρόνια από την γέννησή του ήταν ένας μουσικός φιλόσοφος κι ένας πειραματιστής καλλιτέχνης που εμψύχωσε το Fluxus με την μουσική ιδιοφυία του αλλά και το Ζεν βουδισμό..                                           John Cage, One 11 and 103,1992, Bίντεο, ασπρόμαυρο, με ήχο. Διάρκεια: 94’ ’Ηδη από το 1938 είχε εμπνευστεί να δημιουργήσει το λεγόμενο “προετοιμασμένο πιάνο” όπου έβαζε ανάμεσα στις χορδές διάφορα σπιτικά μικροαντικείμενα προκειμένου να αλλοιώσει τον ήχο ή να δημιουργήσει παράξενους ήχους. Το 1951 χρησιμοποίησε διάφορα media για να δημιουργήσει ένα μουσικό έργο για 12 ραδιόφωνα και 24 περφόρμερς! Αργότερα, έκανε τα γνωστά σιωπηλά κομμάτια του που αργότερα συνδύαζε με βίντεο κλπ.. Λίγα χρόνια πιο πριν το 1947, ο Cage είχε γράψει ένα μουσικό κομμάτι με τίτλο “Μουσική για τον Marcel Duchamp”..Το 1961 είναι μια κομβική στιγμή. Ο Cage δημοσιεύει στο Λονδίνο ένα βιβλίο για την Σιωπή.. Ακολούθησαν πολλά δημιουργικά χρόνια..   Ο Cage δημιούργησε μια και μόνο ταινία μεγάλου μήκους την χρονιά που πέθανε. Μια πανέμορφη performance για μια camera,  ένα μόνο πρόσωπο που θα την δει και φώς…, το One11 είναι λοιπόν ένα ασπρόμαυρο φίλμ χωρίς θέμα. Υπάρχει φώς αλλά ούτε πρόσωπα, ούτε πράγματα, ούτε επαναλήψεις ήχων ..Η αίσθηση είναι ένας ποιητικός, ζενικός, διαχρονικός, ευαίσθητος και ευάλωτος χώρος..σαν τα σύννεφα που περνάνε πάνω απο την θάλασσα, χωρίς νόημα αλλά με προορισμό.. Το ηχητικό περιβάλλον καθώς και ο φωτισμός έχει επιμεληθεί και προγραμματιστεί απο τον John Cage και τον Andrew Culver.   Ο Cage ξεκίνησε να ασχολείται με την ζενική αντίληψη της κενότητας και την  τυχαιότητα που  επισυμβαίνει σε ένα προκαθορισμένο χώρο ήδη από το 1952 στο μουσικό του κομμάτι 4:33, το οποίο συνίστατο σε πλήρη σιωπή.. Σαράντα χρόνια αργότερα, είπε: «Φυσικά και η ταινία θα αφορά στην επίδραση του φωτός σε ένα άδειο χώρο. Όμως άδειος χώρος δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, οπότε το φως θα δείξει τι υπάρχει σε αυτόν. Και όλα αυτά, χώρος και φως θα ελέγχονται.. με τυχαίες παρεμβάσεις. ". Έτσι, τελικά, αυτή η απλή ιδέα υλοποιήθηκε επαγγελματικά και με μεγάλη τεχνική υποστήριξη σε ένα τηλεοπτικό στούντιο του Μονάχου υπό τη διεύθυνση του Henning Lohner. “I have nothing to say, I am saying it, and that is poetry.” John Cage Τόσο η ταινία One11 αλλά και το μουσικό κομμάτι ("soundtrack") 103 είναι της ίδιας διάρκειας και μπορούν να λειτουργούν παράλληλα, χωρίς να σχετίζονται άμεσα με το άλλο, αλλά το καθένα έχει 17 τμήματα. Κάθε ένα αυτά βασίζεται σε 1200 τυχαίες παρεμβάσεις που κάνει ένας υπολογιστής .Το αποτέλεσμα, με τη βοήθεια του διακεκριμένου κάμεραμαν Van Theodore Carlson είναι μια ταινία χωρίς καθόλου plot  ή ηθοποιούς, που ο Cage ελπίζει να δώσει τη δυνατότητα στους θεατές να βρουν τον εαυτό τους. Η ταινία, στην έκθεση προβάλλεται στο ταβάνι της ειδικά διαμορφωμένης αίθουσας στην οποία μπορεί ο θεατής να μπει και να ξαπλώσει ήσυχος στο υπέροχο διαλογιστικό περιβάλλον..                      Ακολουθεί ο  Baldessari που τραγουδάει τις απόψεις του Lewitt για την εννοιολογική τέχνη (βλ. δεξιά), 1972, Βιντεοταινία, ασπρόμαυρη με ήχο 15΄   Πολύ συγκινητική η εγκατάσταση-βίντεο του Μάκη Φάρου. Συνδέει με ιδιαίτερο οπτικό τρόπο το παρακάτω υπέροχο ποίημα του Γουάλας, πιο επίκαιρο παρα ποτέ.. Μπράβο Μάκη!                      Μάκης Φάρος, They have departed, 2012, Δικάναλη βιντεοπροβολή με ήχο.   Δεξιά, Κωστής Τριανταφύλλου, Σιωπή. Το ποίημα βρίσκεται πάνω στην ταινία, 1976, Χαρτί, κάρβουνο, μελανοταινία γραφομηχανής. Λιτός και ξεκάθαρος ο Κωστής κοντά στο πνεύμα του Fluxus.                          Αριστερά βλέπουμε μια εγκατάσταση-προϊόν performance της Αρτέμιδος Βασιλοπούλου. Τιτλοφορείται “Αναγνώσεις του Γ. Χειμωνά, Ο Γάμος”2012. Πρόκειται για μια σωματική δράση βαδίσματος πάνω σε βρεγμένο στρατσόχαρτο, ενώ υπάρχει παράλληλη ηχητική δράση που εξελίσσεται..   Ο πολύ σημαντικός μας γλύπτης Θόδωρος παρουσιάζει στην έκθεση δίσκους βινυλίου με ένα ηχητικό ντοκουμέντο πολύ υποβλητικό.. Τον Χειρισμό Ι – Για έναν θεατή μόνο, 1974 και τον Χειρισμό ΙΙΙ, 1977. Όπως ο ίδιος μας πληροφορεί :Οι δίσκοι βινυλίου ως έργα γλυπτικής στηρίζονται στο concept πως η γλυπτική ως επικοινωνία λειτουργεί δια μέσου της μορφοποίησης των υλικών με διάφορα όργανα-εργαλεία…Το έργο Χειρισμός Ι – Για έναν θεατή μόνο, σχεδιάστηκε και διατυπώθηκε στα Αγγλικά, στη Νέα Υόρκη, όπου ηχογραφήθηκε σε στούντιο. Το πρώτο δοκίμιο εγγράφηκε σε δίσκο βινυλίου , ο οποίος παρουσιάστηκε στην ομώνυμη performance, που έγινε στις 19 Ιουνίου 1973 στην Διεθνή Διάσκεψη Design  του Aspen.. Ύστερα παρουσιάστηκε το 1974 στην Αθήνα στην αίθουσα τέχνης Δεσμός. Ο δεύτερος δίσκος σχεδιάστηκε την ίδια χρονιά αλλά δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί για λόγους καλλιτεχνικού περιβάλλοντος παρά μόνον το 1977, όπου εκτέθηκε και πάλι στην γκαλερί Δεσμός στα πλαίσια διπλής έκθεσης του καλλιτέχνη.   The Length Of A Strand Of Your Hair, Of The Width Of Your Arms, Unfolded (Το μήκος μιας τούφας των μαλλιών σου, του πλάτους των χεριών σου, ξεδιπλωμένων), 2010 O Θανάσης Αργιανάς,που ζει κι εργάζεται στο Λονδίνο, παρουσιάζει εδώ ένα έργο που συνδυάζει την οπτική ποίηση μιας φιγούρας σε θέατρο σκιών σε συνδυασμό με γραπτή ποίηση του φανταστικού που αφηγείται κάποιος..Το κείμενο που ακούμε αναφέρεται σε φανταστικές, υποκειμενικές μετρήσεις αντικειμένων και είναι σαν ένας ακατάληπτος μονόλογος.. Η μαγνητοσκοπημένη σκιά του ηθοποιού-αφηγητή εμφανίζεται σε δύο χάρτινες οθόνες ενώ στις ίδιες οθόνες συγκατοικούν οι πραγματικές σκιές δύο κνστρουκτιβιστικών γλυπτών που αιωρούνται στο περιβάλλον που κατασκεύασε ο καλλιτέχνης. Πρόκειται για ένα λυρικό έργο, αρκετά κρυπτικό ωστόσο, με εννοιολογικές αναφορές πάνω στην υποκειμενικότητα, την προσωπική έκφραση της ψυχής, το δίπολο έλλογο-άλογο, την ιδιωτικότητα.                         Young- Hae Chang, Heavy Industries, Close your eyes,  (Κλείσε τα μάτια σου), 2008, The art of sleep (η τέχνη του ύπνου), 2006  Ανάμεσα στα πολλά εννοιολογικά έργα των ξένων καλλιτεχνών ξεχωρίσαμε επίσης το έργο του Young- Hae Chang αλλά και άλλων  Ελλήνων καλλιτεχνών όπως η Ευανθία Τσαντήλα, ο Δημήτρης Αληθεινός, η Χρύσα  κλπ τα οποία είναι δύσκολο να σχολιασθούν είτε επειδή είναι ηχητικά ή για άλλους λόγους.. Ελπίζουμε η σχετικά δύσκολη αυτή πλην τόσο διαφορετική από τις συνηθισμένες εκθέσεις και τόσο παραγωγική σε προβληματισμούς κι αισθήσεις να έχει και άλλα επεισόδια στο μέλλον. Η εποχή μας χρειάζεται να ξαναδεί τις γόνιμες περιόδους του παρελθόντος και τις εν δυνάμει ζωτικές δυνάμεις του παρόντος για να χτίσει τα θεμέλια ενός άξιου μέλλοντος..

Το ξεμάγεμα του κόσμου…

Του Θανάση Πάνου* Η “βελούδινη ηγεμόνευση”..Η αβεβαιότητα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής σε παγκόσμια κλίμακα μας θέτει μπροστά σε μια κρίση που αφορά στην κατανόηση. Η εξάλειψη της βεβαιότητας και η απουσία μελλοντικών σχεδίων μας υποτάσσει σε μια ζωή την οποία ο Μαξ Βέμπερ ονόμασε «το ξεμάγεμα του κόσμου». Ένα είδος παγκόσμιας καταστροφολογίας εξαπλώνεται μέσα σε ένα κλίμα γενικής γκρίνιας, μιζέριας και απογοήτευσης. Μια απαισιόδοξη προσέγγιση όμως, κινδυνεύει να χάσει τη δυναμική της ανάλυσης βλέποντας εχθρούς που επιφέρουν πανικό και ακυρώνουν το μέλλον. Τα προβλήματα είναι πολυδιάστατα έχουν ρίζες πολιτικές, πολιτισμικές, ηθικές, ιστορικές, ψυχολογικές, Η αντιμετώπιση της ζωής με αμιγώς οικονομικούς όρους είναι μια προσέγγιση προβληματική και οδηγεί σε μαζική κατάθλιψη. Είναι φανερό ότι η «βελούδινη» ηγεμόνευση και τρομοκράτηση του κόσμου εγγυάται μεγάλα κέρδη και με το κάθε μπαμ τα χρηματιστήρια χαμογελούν και ενεργοποιούν νέα κέρδη. Οι νόμοι της αγοράς διαδέχονται τους νόμους της μηχανικής (που καθορίζει τη ζωή των αστέρων, του σύμπαντος και της φύσης) και χωρίζουν τους ανθρώπους σε όσους μπορούν να πληρώσουν τα χρέη τους και σε όσους δεν μπορούν. Η αγορά προσφέρει την σωτηρία μόνον σε όσους μπορούν να πληρώσουν, ενώ οι άλλοι θα απορριφθούν και θα περιθωριοποιηθούν γιατί η αλληλεγγύη δεν υφίσταται πλέον στην πράξη.   Η κοινωνική ανάλυση τονίζει ότι η τεχνολογία και η αγορά συνιστούν τους πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζεται το σύστημα του σύγχρονου κόσμου ο οποίος χαρακτηρίζεται από τέσσερα βασικά στοιχεία: Πλανητικό, μόνιμο, άμεσο και άυλο.(Π.Μ.Α.Α) Αυτή η τετραλογία- όπως αναλύει και ο Ιγνάσιο Ραμονέ στο βιβλίο του «Γεωπολιτική του Χάους»-είναι η αιχμή του δόρατος της παγκοσμιοποίησης. Τα τέσσερα αυτά χαρακτηριστικά παραπέμπουν στα χαρακτηριστικά του ίδιου του Θεού. Είναι η σύγχρονη θεότητα που απαιτεί υποταγή, πίστη, λατρεία και οργάνωση σε συνάρτηση με τις χρηματοοικονομικές αγορές. Σημείο αναφοράς δεν είναι πια οι φυσικές επιστήμες, η μηχανική του Νιούτον ή η οργανική χημεία αλλά η θεωρία των παιγνίων, του χάους, η μη τυπική λογική και ο υπολογισμός των πιθανοτήτων. Ποιος κατέχει την πραγματική εξουσία σήμερα; Ερώτημα που προκύπτει από την διαπίστωση ότι οι πολιτικοί, που έχουν εκλεγεί ύστερα από εκλογικές μάχες, βρίσκονται αδύναμοι μπροστά στις νέες παγκόσμιες φοβερές δυνάμεις και δεν είναι όπως υποστηρίζει η παραφιλολογία ένα είδος γενικού επιτελείου που συνωμοτεί στο σκοτάδι για να κατακτήσει τον πολιτικό έλεγχο της γης. Εξουσία χωρίς κοινωνικό συμβόλαιο.. Οι νέες δυνάμεις λειτουργούν κατά βούληση και υπακούουν σε συγκεκριμένες επιταγές: ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, ελεύθερες συναλλαγές , ιδιωτικοποιήσεις, μονεταρισμός. Τα κεφάλαια μετακινούνται με ταχύτητα φωτός και επενδύονται από την μια άκρη του πλανήτη στην άλλη, N0N STOP. Περιφρονείται η εθνική κυριαρχία, το νόμισμα και οι οικονομικές κρίσεις και υφέσεις. Αντίστοιχα, οι κυβερνήσεις σήμερα φαίνονται παράλυτες. Το ίδιο και οι πολίτες που δεν έχουν τα γνωστικά όπλα να αντιληφθούν το κεντρικό μοντέλο που επιβάλλεται από μια νέα εξουσία που βρίσκεται κάπου μακριά, αλλού. Η εξουσία έχει μετακινηθεί και έχει εγκαταλείψει τους χώρους που ορίζει η πολιτική, η οποία έγινε δημόσιο θέαμα της αδυναμίας της. Σε Γαλλικό περιοδικό δημοσιεύθηκε μια έρευνα για τους «50 πιο ισχυρούς ανθρώπους του πλανήτη»:ούτε ένας υπουργός ή βουλευτής ούτε ένας εκλεγμένος ηγέτης οποιασδήποτε χώρας δεν υπήρχε στον κατάλογο. Είναι μόλις λίγες δεκάδες στον κόσμο εκείνοι που γνωρίζουν να ενεργούν με πράξεις στις τιμές των αξιών ή των νομισμάτων. Είναι οι ιερείς της θεότητας «αγορά». Οι πολιτικοί ηγέτες σε διεθνή φόρουμ έχουν δηλώσει ξεκάθαρα πόσο φοβούνται την υπεράνθρωπη δύναμη αυτών των διαχειριστών των ταμείων. Ακόμη και την εποχή της αποικιοκρατίας, ο εξουσιαστής έκτιζε ένα νοσοκομείο ενώ σήμερα το αόρατο δίκτυ της εξουσίας απλώς απομυζά πόρους και εγκαταλείπει. Οι διαχειριστές αυτοί, είναι αυτονομημένοι από κυβερνήσεις και ενεργούν στον κυβερνοχώρο της γεωχρηματοπιστωτικής οικονομίας, χωρίς φυσικά, κοινωνικό συμβόλαιο. Χωρίς κυρώσεις και νόμους. Ποτέ οι κυρίαρχοι της γης δεν ήταν τόσο λίγοι ούτε τόσο ισχυροί.   Οι άνθρωποι του Ομήρου μάχονταν με τα σπαθιά και τα λόγια. Σήμερα δεν θα υπάρξει ποιητής να εγκωμιάσει τους ανθρώπους της εξουσίας που εξαπολύουν οικονομικές επιθέσεις, Η επική χειρονομία έχει πεθάνει. Αυτό είναι ήδη μια ατιμία. Την ατιμία αυτή αποκαλύπτει με στυγνό τρόπο και η γλώσσα των αριθμών : Σε σύνολο 5 δισεκατομμυρίων κατοίκων μόλις 500 εκατομμύρια ζουν με άνεση, ενώ τα υπόλοιπα 4,5 δισεκατομμύρια παραμένουν στην ένδεια. Η περιουσία σε δις. δολάρια των 358 πιο πλούσιων ξεπερνά το ετήσιο εισόδημα 2,6 δισεκατομμυρίων ατόμων. Το 1% των πιο πλούσιων αμερικάνων ελέγχουν το 40% του εθνικού πλούτου ενώ η Ευρωπαϊκή ένωση περιλαμβάνεται στο 20% του πληθυσμού του πλανήτη που οικειοποιείται πάνω από το 80% του παγκόσμιου εισοδήματος.   Τί διαταράσσει την ηθική ταυτότητα του ανθρώπου σήμερα; Εκτός όμως από τα νούμερα των οικονομικών ανισοτήτων η κρίση των θεσμών και αξιών είναι αυτή που διαταράσσει την ηθική ταυτότητα του ανθρώπου. Αν οι πολίτες στις δεκαετίες του ’50 και του ΄60 άντεξαν την κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών-και μάλιστα την εξύμνησαν ως απελευθέρωση- είναι γιατί παράλληλα αντικαταστάθηκαν από άλλες πεποιθήσεις, όπως την πρόοδο και την επιστήμη , που στηρίζονται στην παντοδυναμία της λογικής. «Περνάμε σε μια εποχή όπου οι βεβαιότητες καταρρέουν» διαπίστωνε πριν αρκετά χρόνια ο Εντγκαρ Μορέν. Σήμερα ο κόσμος βρίσκεται σε μια φάση εξαιρετικά αβέβαιη και λείπουν τα σημεία αναφοράς για έναν προσανατολισμό την ώρα της κρίσης που προηγείται του τέλους μιας εποχής και της γέννησης μιας νέας. Φοβόμαστε σοβαρές οπισθοδρομήσεις που θα οδηγήσουν σε μια πλανητική κατάσταση υπερβολικά αβέβαιη. Οι πολίτες συνεχίζουν να αναζητούν νόημα στις ίδιες αξίες και αισθάνονται την ανάγκη να ορίσουν ένα συλλογικό πρόγραμμα με σκοπούς και ξεκάθαρους στόχους. Πώς να γίνει όμως αυτό όταν τα πάντα εκρήγνυνται; Πως να κατανοήσει τις διαρθρωτικές αλλαγές μέσα από το πρίσμα της ηθικής ο σημερινός άνθρωπος;     Για διανοητές όπως ο Καρτέσιος, ο Νιούτον, ο Ρουσώ ο Ντιντερό, ο Βολταίρος, καθετί υπαρκτό θεωρείται κατανοήσιμο και, υπό το φώς της λογικής, το σύμπαν και οι μηχανισμοί του πρέπει να αποκαλύψουν ένα-ένα τα μυστήρια τους. Το σύμπαν είναι επίσης οι άνθρωποι αλλά και ο τρόπος διακυβέρνησής του. Πρέπει να κυβερνούνται από λογικούς νόμους. Αυτή είναι και η ουσία της δημοκρατίας που στηρίζεται στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ιστορία όμως μας δίδαξε ότι και η λογική οδηγήθηκε στην τυραννία και δημιούργησε τέρατα. Η τρομοκρατία εμφανίστηκε στην Γαλλική επανάσταση ως η μισαλλόδοξη έκφραση του ορθού λόγου, όπως και η ιερά εξέταση στην περίπτωση της πίστης. Σήμερα οι εθνικιστικές εξάρσεις διαδραματίζουν τον ίδιο ρόλο, του προασπιστή. Απειλές χωρίς σύνορα..Αντίστοιχα οι πολιτικοί πρέπει να αντιμετωπίσουν πέρα από τις ειδικές δυσκολίες που συνδέονται με την σημερινή πολυπλοκότητα της πραγματικότητας, το πρόβλημα της τεράστιας αναξιοπιστίας τους η οποία οφείλεται σε ένα βαρύ παθητικό λαθών, αλλά και σε απαράδεκτες θέσεις που ορισμένοι υιοθέτησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα καθιστάμενοι συνένοχοι. Έτσι βλέπουμε την καταστολή που είναι το βασικό όπλο της εξουσίας να γιγαντώνεται. Σε μια θρυμματισμένη κοινωνία από την διόγκωση της μαζικής ανεργίας η θεσμοθετημένη βία, η κρατική βία γίνεται όλο και πιο έντονη, όχι όμως πιο αποτελεσματική. Ο κύριος εχθρός έπαυσε να είναι μονοδιάστατος. Πρόκειται για ένα τέρας με χίλια πρόσωπα που μπορεί να πάρει διαδοχικά τη μορφή της δημογραφικής βόμβας, των ναρκωτικών, των εθνικών φανατισμών, του ιού Έμπολα, του Ισλαμικού ζηλωτισμού, της ερήμωσης, των τεράστιων μεταναστεύσεων κ.λπ. Όλες απειλές χωρίς σύνορα, πλανητικής έκτασης που δεν μπορούν να καταπολεμηθούν με τα κλασικά όπλα της σημερινής δημοκρατίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η δημοκρατία χάνει μεγάλο μέρος της αξιοπιστίας της, γιατί οι πολίτες δεν μπορούν να παρεμβαίνουν αποτελεσματικά με την ψήφο τους στον αποφασιστικό τομέα της οικονομίας, ο οποίος στο εξής βρίσκεται μακριά από κάθε παρέμβαση. Γι’ αυτό ορισμένοι αναγγέλλουν το θάνατο και της πλήρους απασχόλησης στην εργασία αλλά και της συρρίκνωσης του συνόλου των εργασιακών δικαιωμάτων. Και το υπαρξιακό κοινωνικό ερώτημα επιμένει: Επανάσταση ή εξέλιξη; Ο Σέημους Χήνυ σκωπτικά αναφέρει: «Επανάσταση είναι να γκρεμίζεις μια σαπισμένη πόρτα. Η εξέλιξη μοιάζει περισσότερο με το να σπρώχνεις την πέτρα που φράζει τον τάφο» και ο Ραμονέ στην Γεωπολιτική του χάους αναρωτιέται για τον ρόλο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και πόσο απέχει από τον ανθρώπινο πόνο. Η άνοιξη των ανυπότακτων έχει έρθει. Η πόρτα για άλλη μια φορά είναι σαπισμένη. Η ολοκλήρωση του οικονομισμού, της καζινοοικονομίας, του «παγκόσμιου» ανθρώπου, δηλαδή του υπανθρώπου, άδειου από πολιτισμό, από νόημα και ανθρωπιστικές αξίες , καταδεικνύουν την παγκοσμιοποίηση ως θνησιγενή. Η ελεύθερη σκέψη αντιτείνει νέες προτάσεις για να ξεφύγουμε από τον έλεγχο του πνεύματος από την κυριαρχία του οικονομισμού και την τυραννία της παγκοσμιοποίησης. Φωτίζει μια παλιά δημοκρατική αρχή : οι πολίτες προτιμούν την αταξία από την κοινωνική αδικία.            * Ο Θανάσης Πάνου είναι κοινωνιολόγος, εκπαιδευτικός και καλλιτέχνης.

Bollywood και εθνικιστικό παραλήρημα στην τελετή λήξης των Ολυμπιακών!

Της Βασιλίκας Σαριλάκη Άναυδοι, ενεοί και κεχηνότες, κι εντελώς astonished.. παρακολουθήσαμε στις οθόνες την τελετή λήξης των Ολυμπιακών αγώνων.. Ήταν ένα ξεχαρβαλωμένο ξεσάλωμα, μια επιδρομή ενός δευτεροκλασάτου Bollywood, ένας απίστευτος πολιτιστικός αχταρμάς που δεν θα μπορούσαμε ποτέ να φανταστούμε ότι θα μας πρότεινε μια σικάτη πόλη, όπως αυτή του Λονδίνου! Εμβρόντητοι είδαμε σε όλο του το μεγαλείο το εθνικιστικό παραλήρημα των Βρετανών που μετέτρεψαν το Ολυμπιακό Στάδιο στο σχήμα της δικής τους Βρετανικής σημαίας, εντελώς ασύμβατο με την πανανθρώπινη Ολυμπιακή ιδέα, μετατρέποντας παράλληλα μια οικουμενική γιορτή πνευματικής και σωματικής άμιλλας σε ένα καρακιτσάτο υπερθέαμα αρένας, χωρίς γούστο, στυλ και μέτρο. Χωρίς καμιά ιεράρχηση και αναφορά σε πολιτισμικές αξίες παρά μόνο σε μια θλιβερή ανακύκλωση τουριστικών depassse βρετανικών ατραξιόν, ένα παραληρηματικό εμποροθέαμα με έλλειψη κάθε σοβαρής πολιτισμικής αναφοράς και οράματος..         Αγνώριστη η Annie Lennox, ανεβασμένη σ΄ ένα άθλιο καράβι με δύο ξεσχισμένες μαύρες σημαίες, σε στύλ gothic. Το κομμάτι σε play back.. Οι αναφορές σε παλιές δόξες του βρεττανικού ροκ, γερασμένες και κακώς ανακυκλωμένες. Τα κοστούμια τραβηγμένα κι άθλια, οι συμβολισμοί πεζοί και αναμενόμενοι. Κρίμα, γιατί εκεί δεν λείπουν τα λεφτά. Η καλύτερη στιγμή ίσως να ήταν το άκουσμα του εθνικού μας ύμνου με θέα την γαλανόλευκη. Απλά, λιτά, μια στιγμή σιωπής στο χάος και το έρεβος της ρωμαϊκής αρένας..Νομίζω, φίλοι μου πως εμείς μπορούμε καλύτερα..πως τα λεφτά δεν κάνουν εντέλει τον Πολιτισμό.. Ο Παπαϊωάννου θα γιορτάζει τώρα! Απο τις λίγες ευχάριστες στιγμές ο George Michael φορώντας πέτσινα και ζώνη με τεράστια κίτρινη νεκροκεφαλή..             Αυτό το αγνώστων λοιπών στοιχείων ξενέρωτο αγοράκι βάλανε να “εκτελέσει” (και το έκανε στην κυριολεξία) το ιστορικό Wish you were here των Pink Floyd οι οποίοι προς τιμήν τους αρνήθηκαν να πάνε  στην γελοία φιέστα.. Μαζί με τον πιτσιρικά ο “σκηνοθέτης” της φιέστας είχε την φαεινή ιδέα να “εικονογραφήσει” ζωντανά και το γνωστό άλμπουμ των Pink Floyd κι έτσι έβαλε έναν ισορροπιστή σε σχοινί να προχωράει και στο τέλος να κάνει χειραψία με ένα ανρείκελο το οποίο αμέσως έπαιρνε φωτιά!Ε και στα σχολεία τέτοια κάνουνε..       Δυστυχώς, αντιθέτως από τους  Pink Floyd, ο Brian May, κιθαρίστας των  Queen, έσπευσε να ανταποκριθεί στην πρόσκληση και πήγε εκεί στα 65 του να συμμετέχει και προφανώς συμφώνησε στην τυμβωρυχία που έκαναν στον  Freddie Mercury, δείχνοντάς τον να τραγουδάει σε μια γιγαντοοθόνη! Να θυμίσουμε οτι ο Mercury δεν ήταν Βρεττανός αλλά Τανζανός..   Παρόντα και τα Spicy Girls που ενώθηκαν και βάλανε τα μίνι και το παίξανε παιδούλες μαζί κι αυτή η υστερική με την μόδα γυναίκα του Μπέκαμ, με τα πολλά κουτσούβελα, εθνικό μπρελόκ των Αγγλικών glossy περιοδικών. Και κάθε 10 δευτερόλεπτα έπεφτε και ξαναέπεφτε σαν πλύση εγκεφάλου η εικόνα της Βρετανικής σημαίας σε όλους τους πιθανούς χρωματικούς συνδυασμούς..    Είπαν θα κάνουν πάρτυ και το έκαναν Bollywood ή καρικατούρα της Commedia dell’arte..Απόκριες και νευρωτική μανία σπασμωδικών εναλλαγών πολύχρωμων αλλοπρόσαλλων θεμάτων.. grotesco μπούρδα ολκής!                                          Η αδυναμία του σκηνοθέτη στο Bollywood εμφανέστατη..Μήπως ήταν Ινδός;                               Και ξαφνικά κάπου εκεί ξεκάρφωτα έριξε και μια επίδειξη μόδας μετατρέποντας το Στάδιο σε πασαρέλα..    Εξίσου στο ξεκάρφωτο και χωρίς κανένα συνειρμό ο σκηνοθέτης πέταξε κι ένα κανόνι που έπρεπε να στείλει ένα ανθρώπινο βλήμα σε κάτι δίχτυα..Τσίρκο Medrano καλύτερα..                 Κι ο παππούς σκετσάκια και  σκερτσάκια με γκομενίτσες και την Ποσειδωνού με την τρίαινα!ΤΟ κάλλος!!                         Και τέλος οι γνωστές ρωμαϊκές ρετσέτες.. Φυσούνες με φωτιές…must…και το πολύχρωμο χταπόδι..Αχ ανατρίχιασα!                                              Ερώτημα: Τον Damien Hirst γιατί τον ρίξανε; Ας φτιάχνανε και κανένα ένα τεράστιο κρανίο…Why not?