Πέθανε ο Χρήστος Ιωακειμίδης

Έφυγε από κοντά μας χθες ο Χρήστος Ιωακειμίδης, ένας από τους πλέον σημαντικούς διεθνείς μας ιστορικούς τέχνης κι ένας έμπειρος και καταξιωμένος διοργανωτής εκθέσεων.  Διοργάνωσε ιστορικές εκθέσεις – τομές στο εξωτερικό. Το “ZEITGEIST” στο Martin-Gropius-Bau, Βερολίνο 1982/83, την “ Γερμανική Τέχνη στον 20ο Αιώνα” στην Royal Academy of Arts, Λονδίνο, 1985/86, το “METROPOLIS” στο Martin-Gropius-Bau, Βερολίνο 1991, την “ Αμερικανική Τέχνη στον 20ο Αιώνα ”, στο Βερολίνο, στην Royal Academy of Arts στο Λονδίνο το 1993 κ.λ.π.,

Στην Ελλάδα έγινε γνωστός κυρίως από το Outlook, μια διεθνή έκθεση σύγχρονης τέχνης, πρωτόγνωρη για τα ελληνικά χρονικά, που έγινε τον Οκτώβριο του 2003 και μονοπώλησε σχεδόν το φιλότεχνο ενδιαφέρον για τρείς μήνες. Ήταν υπο την αιγίδα της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας και παρουσίασε 85 σημαντικούς καλλιτέχνες από όλον τον κόσμο, με νέες παραγωγές και έργα in situ που εκτέθηκαν σε τρείς χώρους, καλύπτοντας 5.000 τετραγωνικά! Ήταν μια έκθεση –σταθμός για την σύγχρονη ελληνική τέχνη και την καθόρισε σημαντικά..

                                                                              Jim Lambie, Early one morning

Ο Ιωακειμίδης επέλεξε στο Outlook να δείξει αιχμηρές κι αντικρουόμενες εικόνες που σχολίαζαν εκφάνσεις της σύγχρονης πόλης, αντιπαραθέτοντας υπερφίαλες μητροπόλεις με την παραμελημένη περιφέρεια, τα νέα μέσα επικοινωνίας και την αμήχανη γλώσσα τους, την βιομηχανία της διασκέδασης με τα παρεπόμενά της, τα όρια ιδιωτικού και δημόσιου λόγου αλλά και αποσπάσματα από μεγαλύτερες «βεβαιότητες» την εποχή που η μοντέρνα τέχνη άρθρωνε ακόμη κάποια σεβαστά «πιστεύω» της..

Πολλοί, σημαντικοί καλλιτέχνες παρέλασαν σ’ αυτήν την έκθεση. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές από τις φυσιογνωμίες της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης που φιλοξενήθηκαν: J. Beuys, J. Kounellis, B. Nauman, S. Polke, G. Hill, W. Kentridge, M. Kippenberger, C. Höller, J-M. Basquiat , F. Ackermann, W. Delvoye, B.Streuli, W. Tillmans, S. Sierra, J. Wall, S. Lucas, G. Förg, F. West κ.ά.

Το Δεκέμβριο του 2003 ξέσπασε σάλος στην Αθήνα εξαιτίας της έκθεσης Outlook και του πίνακα του Βέλγου καλλιτέχνη Τιερί ντε Κορντιέ, που απεικόνιζε ένα μεγάλο σταυρό και ένα πέος. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Οργανισμού Προβολής ζήτησε την απόσυρση του έργου πράγμα που έγινε..Η λογοκρισία καταγγέλθηκε από πολλούς.

Στο Outlook παρουσιάστηκαν επίσης και  Έλληνες καλλιτέχνες, Οι Ν. Αλεξίου, Ν. Χαραλαμπίδης, Γ. Λάππας, Ν. Μάρκου, Ντ. Μαγγανιά, Μ. Παπαδημητρίου και Θ.Τότσικας. Στην συνέντευξη που ακολουθεί και φιλοξενεί το Art Noise προς τιμήν του, ο Χρήστος Ιωακειμίδης  μιλάει για τις προθέσεις του και δίνει το προφίλ του Outlook.

Λονδίνο, Απρίλιος 1974. Ο Χρήστος Ιωακειμίδης ανάμεσα στον Joseph Beuys  (αριστερά) και στον Norman Rosental, τέως διευθυντή εκθέσεων της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου.

                                                                                                                                                   Συνέντευξη Βασιλίκα Σαριλάκη

Το Outlook είναι μια διεθνής έκθεση που για πρώτη φορά παρουσιάζει σε τόσο μεγάλη έκταση την σύγχρονη τέχνη στην Αθήνα. Γνωρίζουμε γενικά οτι δεν θα κινηθεί γύρω απο ένα θέμα ή θεωρία αλλά θα εστιάσει σε δυνατές εικόνες της αστικής ζωής, την σχέση δημόσιου – ιδιωτικού,τα νέα μέσα, την εξωμητροπολιτική τέχνη. Θα θέλαμε ωστόσο να μας πείτε περισσότερα γιά το προφίλ της έκθεσης και τους στόχους σας.

Το OUTLOOK είναι μια έκθεση που έχει σαφείς προδιαγραφές και σαφείς σκοπούς. Ενας βασικός μας στόχος - εφόσον τέτοιου μεγέθους έκθεση δεν έχει ξαναγίνει στον τόπο μας -, είναι να προσπαθήσουμε να μπει αυτή η χώρα που λέγεται Ελλάδα στο χάρτη της σύγχρονης κουλτούρας και ειδικά στο χάρτη της σύγχρονης τέχνης απ’ όπου απουσιάζει παντελώς. Πώς θα το πετύχουμε αυτό; Με τρεις τρόπους. Ο ένας είναι: αυστηρά επιλεκτικά θα παρουσιάσουμε γύρω στους 80 με 85 καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο οι οποίοι κατά τη γνώμη μας αυτή τη στιγμή εκφράζουν το «καλλιτεχνικό γίγνεσθαι» στο χώρο της σύγχρονης τέχνης. Αυτό θα πει ότι δεν θα κάνουμε καμία προσπάθεια ολικής, λεξικογραφικής παρουσίασης αλλά μια αυστηρή και σκληρή επιλογή της καλλιτεχνικής παραγωγής σήμερα. Αυτό θα πει επίσης ότι όχι μόνον όπως λέτε δεν έχουμε θέμα ή θεωρία, έχουμε πολλά πράγματα. Θέμα σαφώς όχι, δεν είναι θεματική η έκθεση, αλλά στρεφόμαστε με σαφή θέση εναντίον των ψευτοθεωριών και προσπαθειών να προσδοθεί ιδεολογικός χαρακτήρας στην τέχνη, πράγμα που συχνά καταντάει το έργο τέχνης υποχείριο ή αντικείμενο για να αποδειχθούν υποθέσεις που βοηθούν την καριέρα ποικιλότροπων επιμελητών.

                                                                        Εγκατάσταση του Franz Ackerman στο Outlook 

Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν προέρχονται κυρίως από Ευρώπη; Και σε ποιους αναφέρεστε όταν λέτε πως θα συμμετέχουν καλλιτέχνες – κλειδιά της περασμένης γενιάς;

Οι καλλιτέχνες που θα λάβουν μέρος είναι από την Ευρώπη, από την Αμερική, από τη Νότιο Αμερική, από την Ασία, από όλο το φάσμα της σύγχρονης τέχνης όπως το βλέπουμε. Όταν μιλάμε για την άλλη γενιά είναι κάτι άλλο. Εγώ πιστεύω ότι είναι αναγκαίο, όταν δείχνουμε την τέχνη του σήμερα, να δείχνουμε και ορισμένες καταβολές της , από που έρχεται αυτή η τέχνη, γιατί δεν έρχεται απ’ τον καλό Θεό και τον ουρανό, αλλά έρχεται από άλλους μεγάλους καλλιτέχνες μιας άλλης εποχής που έβαλαν τη σφραγίδα τους πάνω σε εξελίξεις που διαρκούν μέχρι σήμερα. Πάρτε παράδειγμα λ.χ. τον Bruce Nauman, χωρίς αυτόν θα ήταν ακατανόητη όλη η εξέλιξη της video art σήμερα, ή τον Γιάννη Κουνέλλη που με το τεράστιο έργο του, από τη δεκαετία του 60 ως σήμερα με την ίδια ζωτικότητα μας δείχνει το δρόμο από όπου ξεκίνησε η τέχνη των environments. Και τον Sigmar Polke που χωρίς τη δικιά του προσφορά στη ζωγραφική θα ήταν ακατανόητο αυτό που κάνουν σήμερα οι νέοι ζωγράφοι.

Θα δώσετε έμφαση στην νεώτερη γενιά; Και ποια πράγματα πιστεύετε οτι απασχολούν περισσότερο τους νεώτερους καλλιτέχνες σήμερα;

Σαφώς η έκθεση εστιάζεται στη νεώτερη γενιά. Αυτό που τους απασχολεί σήμερα είναι ένα πρόβλημα που έχει έμμεση σχέση με την παγκοσμιοποίηση, έναν όρο λανθασμένο για τον χώρο της τέχνης, αλλά σημαντικό για τον χώρο της οικονομίας . Το μέρος του φαινομένου αυτού έχει μεγάλη σημασία για τη σύγχρονη τέχνη: Είναι το θέμα της instant information όπως το ονομάζουμε, όπως λέμε instant coffee. Ο νέος καλλιτέχνης σήμερα χτυπώντας στον υπολογιστή του με το mouse νομίζει ότι έχει σε μόρια του δευτερολέπτου όλες τις πληροφορίες που μπορούν να του δώσουν απ΄ το Σύδνεϊ, απ΄τη Νέα Υόρκη ή από το Τόκυο και αυτό είναι το μεγάλο λάθος. Οι πληροφορίες που έχει όντως τάχιστα σε μόρια του δευτερολέπτου είναι ήδη φιλτραρισμένες, μανιπουλαρισμένες και ελλιπείς. Διότι μια εικόνα πάνω στην οθόνη του υπολογιστή, λόγω και του αναγκαστικού μεγέθους της οθόνης, δε μπορεί να δώσει την παρουσία, την αίσθηση ενός περιβάλλοντος πέντε επί δέκα μέτρα ή ενός ζωγραφικού έργου ή με οκτώ μέτρα διάσταση. Τι θα πει αυτό; Θα πει ότι η φυσική παρουσία του έργου τέχνης δεν μεταφέρεται στον υπολογιστή, παρά μόνον τα ψήγματα μιας ελαττωμένης ιδέας. Αυτό δημιουργεί μια ειδική κατάσταση στην τέχνη του σήμερα, μια κατάσταση που απομονώνει τον καλλιτέχνη, αποξενώνει τον καλλιτέχνη από τους συναδέλφους του. Δεν είναι τυχαίο ότι δεν υπάρχουν ομαδοποιήσεις και «ισμοί» σήμερα στην τέχνη, παρά το άγχος του καλλιτέχνη να εκφραστεί σ’ αυτόν τον κυκεώνα των πληροφοριών ως άτομο.

                                                                                  Erwin Wurm, Fat car, 2002

Έχετε δηλώσει ότι «η σύγχρονη εικαστική ελληνική δημιουργία είναι απούσα από τις μεγάλες διεθνείς εκθέσεις». Κάποιοι ωστόσο θεώρησαν ότι κι η ελληνική συμμετοχή στο Outlook είναι πενιχρή. Εσείς πως σκέφτεστε το θέμα αυτό και ποιοί Ελληνες συμμετέχουν τελικά;

Πιστεύω ακράδαντα ότι πράγματι οι Έλληνες καλλιτέχνες, για πολλούς λόγους που θα έπρεπε κάποτε σ’ ένα συμπόσιο να τους κουβεντιάσουμε διεξοδικότερα, απουσιάζουν απ΄ το καλλιτεχνικό γίγνεσθαι της Ευρώπης και της Αμερικής σήμερα. Όμως το OUTLOOK έχει σα σκοπό να δείξει στον κόσμο ότι στην Ελλάδα υπάρχει πολύ ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική δημιουργία και επιλεκτικά σε μια έκθεση μόνο ογδόντα περίπου καλλιτεχνών, θα είναι τουλάχιστον δέκα Έλληνες καλλιτέχνες. Αυτό είναι μια πολύ μεγάλη , πιστεύω, προσπάθεια της έκθεσης OUTLOOK να δείξει τι γίνεται επιλεκτικά στη χώρα μας.

                                                                                       Nikos Markou                         

Τα τρία κτίρια στον άξονα της Πειραιώς που θα φιλοξενήσουν το Outlook έχουν κάποια διαφοροποίηση ως προς την θεματική τους ενότητα ή ως προς την παρουσίαση;

Όχι, καμμία. Δεν πρόκειται να υπάρχει ένα κτίριο για τη φωτογραφία, ένα για το environment κι ένα για τη ζωγραφική, αλλά και τα τρία θα λειτουργήσουν ανάλογα με τις ανάγκες των καλλιτεχνών που δείχνουμε.

Μπορεί το Outlook να γίνει το έναυσμα για να δημιουργηθεί στην Αθήνα μια μικρή αλλά ουσιαστική biennale όπως π.χ αυτή της Τουρκίας ή δεν υπάρχουν προδιαγραφές;

Αυτό είναι ένα ερώτημα που θα είναι σκόπιμο να το απευθύνετε στους ανθρώπους που καθορίζουν την πολιτιστική πολιτική της χώρας μας.

                                                                             Wim Delvoye, Caterpillar, 2002

Πόσα χρήματα θα κοστίσει τελικά αυτή η διοργάνωση και τι θα απογίνουν τα έργα που παραγγέλθηκαν και θα εκτεθούν; Τι μπορεί να αφήσει γενικά πίσω του το Outlook;

Ο προϋπολογισμός αυτής της έκθεσης είναι ο μικρότερος από όλες τις μεγάλες διοργανώσεις των τελευταίων ετών στην Ευρώπη. Τα έργα ανήκουν στους καλλιτέχνες και αυτοί θα καθορίσουν τι θα γίνει με το έργο τους στο μέλλον. Το OUTLOOK δε γίνεται για να αφήσει έργα και υλικά πίσω του, γίνεται για να δημιουργήσει μια πλατφόρμα συζήτησης και επικοινωνίας γύρω από την τέχνη.

Κώστας Βεργόπουλος, Tεχνολογία: Αλήθειες και μύθοι

 H Eυρωπαϊκή διανόηση αλλά κι ο προοδευτικός, αριστερός χώρος  έχασαν χτες έναν πολύτιμο άνθρωπο. Τον οικονομολόγο και συγγραφέα Κώστα Βεργόπουλο που πέθανε στο Παρίσι σε ηλικία 75 ετών.  Αναδημοσιεύω στην μνήμη του μια συνέντευξη που του έκανα λίγα χρόνια πριν, για το περιοδικό Highlights σχετικά με τις επιπτώσεις της τεχνολογίας, τα μοντέλα συμπεριφοράς, την δημοκρατία και τον πολιτισμό, τις διεθνείς ισορροπίες και την πολιτική. Η συζήτηση περιστράφηκε και στα νέα αόρατα μονοπώλια, το δέλεαρ του μύθου της τεχνολογίας και την νέα δυναμική της Ευρώπης έναντι της Αμερικής.

Ο  Βεργόπουλος, γεννήθηκε το 1942 στην Αθήνα και σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και οικονομικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Το 1974 έγινε καθηγητής οικονομολογίας στην Σορβόννη και το 1992 καθηγητής πολιτικής οικονομίας στο Πάντειο. Από το 2002 ήταν καθηγητής οικονομικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Paris VIII, ενώ υπήρξε επισκέπτης καθηγητής σε πανεπιστήμια της Αμερικής.

Παράλληλα εργάστηκε ως εμπειρογνώμονας στον ΟΗΕ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Διετέλεσε διευθυντής του προγράμματος του ΟΗΕ για τη Μεσόγειο (UNITAR) και μέλος της επιτροπής εμπειρογνωμόνων για την απορρύθμιση και ανταγωνιστικότητα στην Ευρώπη. Ήταν μέλος του συμβουλίου του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.Έγραψε πολλά βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα και το εξωτερικό.. Μεταξύ αυτών: η «Παγκοσμιοποίηση - Η μεγάλη Χίμαιρα» (εκδ. Λιβάνη), «Η Απο-Ανάπτυξη σήμερα”, “Το μαύρο και το κόκκινο” κι άλλα βιβλία. Το τελευταίο του (2017) ήταν “Η νέα παγκόσμια αναταραχή”.

                                                                                                                             Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Βασιλίκα Σαριλάκη. Η τεχνολογία είναι το πιο πολυδιαφημισμένο προϊόν σήμερα. Βομβαρδιζόμαστε συνέχεια με τις νέες ψηφιακές και δορυφορικές χρήσεις τηλεόρασης, τηλεφώνων, οικιακών συσκευών.. Οι περισσότεροι ταυτίζουν την τεχνολογία με την ανάπτυξη και το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Εδώ και μια δεκαετία όμως, πολλοί διανοητές επισημαίνουν μεγάλους κινδύνους όχι μόνον από τις χρήσεις της τεχνολογίας (ακτινοβολία, ατυχήματα, αστυνόμευση από κάμερες και Internet) αλλά και ανησυχητικές αλλαγές στα μοντέλα συμπεριφοράς και τους θεσμούς. Εσείς τι πιστεύετε;

Κώστας Βεργόπουλος.  Με την μεγάλη ώθηση της τεχνολογίας έχουν γίνει πολλές παρανοήσεις. Οι νέες τεχνολογίες μας κάνουν αίφνης να νοιώθουμε θεοί κι έχουμε καβαλήσει το καλάμι. Πιστεύουμε ότι μπορούμε να μετακινούμε όρη, να πάμε μπρος-πίσω τον χρόνο...απίστευτα πράγματα. Υπάρχει μια άκριτη λατρεία θρησκευτικού τύπου προς το νέο «τεχνολογικό θαύμα» που υποκαθιστά τις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Επίσης όσοι κινούνται άνετα μέσα στις τεχνολογίες φέρονται με κόμπλεξ ανωτερότητας σ’ όσους βρίσκονται απέξω.

Η μεγάλη διαφοροποίηση που επιτελείται σήμερα είναι ότι βαδίζουμε προς ένα μοντέλο κοινωνιών όπως της Αμερικής που χρησιμοποιεί την τεχνολογική της ανωτερότητα για να επικρατήσει σε άλλες χώρες έστω κι αν οι υπόλοιπες είναι παραγωγοί π. χ software στον Τρίτο Κόσμο. Αλλά κι οι μητροπολιτικές χώρες του κέντρου, επειδή κατέχουν την γενικευμένη χρήση της τεχνολογίας, προσπαθούν να επιβληθούν στις περιφερειακές. Η δε Αμερική, χρησιμοποιεί τον τεχνολογικό μύθο, ως υπόδειγμα της εποχής μ’ έναν μυθολογικό, ιδεολογικό τρόπο για να κάμψει τις αντιστάσεις των άλλων. Έχουμε λοιπόν μια γενικευμένη όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.

Β. Σ. Στο επιχείρημα των ανισοτήτων πολλοί αντιτείνουν ότι ο Κυβερνοχώρος δίνει τεράστια πληροφόρηση κι επιλογές ενισχύοντας έτσι την δημοκρατία. Λένε μάλιστα πως αυτό είναι το αντίδοτο στην ελεγχόμενη πληροφορία της τηλεόρασης. Άλλοι πάλι λένε: Ποια δημοκρατία; Αφού την δημοκρατία δεν την φτιάχνει η τεχνολογία αλλά οι θεσμοί. Και ποιος έχει πρόσβαση στην τεχνολογία; Αφού τα 2/3 της Αφρικής δεν έχει ούτε τηλέφωνο, ούτε καν τρεχούμενο νερό..

 Κ. Β. Ακριβώς. Πως να ενισχυθεί η δημοκρατία όταν η πλειοψηφία του πλανήτη αποκλείεται από την τεχνολογία; Το πρόβλημα λοιπόν υπάρχει στην διαχείριση της τεχνολογίας, στην κακή της χρήση. Η ίδια δεν φταίει γιατί μας βοηθάει να έχουμε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στην ζωή μας.

Β. Σ. Μπορούμε όμως να ελέγξουμε την τεχνολογία ή έχει πλέον αυτονομηθεί και τελικά ο πολιτισμός υποκύπτει σ΄ αυτήν; Πολλοί νοιώθουμε ως πειραματόζωα. Γιατί πολύ αργά μας πληροφόρησαν π. χ ότι τα κινητά ενοχοποιούνται για όγκους και πρόωρο Αλσχάιμερ ενώ ελάχιστοι γνωρίζουν ότι οι φούρνοι μικροκυμάτων απαγορεύτηκαν πριν χρόνια στην Ρωσία γιατί αλλοιώνουν το αίμα και το DNA και βλάπτουν τα μάτια..

 Κ. Β. Δυστυχώς είμαστε όλοι πειραματόζωα απέναντι στην αγορά. Όλοι δοκιμαζόμαστε κι όποιος αντέξει. Σε κοινωνίες όμως ώριμες κι υπεύθυνες πρέπει να υπάρχουν ρυθμιστικές παρεμβάσεις στο παιχνίδι της αγοράς κι όχι να ακολουθούνται τα θέσφατά της γιατί αυτό είναι ολέθριο. Είναι απάνθρωπο να μας χρησιμοποιούν ως πειραματόζωα αλλά μην ξεχνάμε ότι τον έλεγχο της τεχνολογίας τον χάνουν κι αυτοί που τον έχουν.

Γι’ αυτό δεν πρέπει να εγκαταλείπουμε τις υποχρεώσεις μας ως πολιτισμένη κοινωνία. Όπως είπε ο Κόφι Ανάν στα Ηνωμένα Έθνη απαντώντας στον Μπούς «φερόμαστε σαν να είμαστε μια κοινωνία προ του Χαμουραμπί.» Προ του 4000 π. Χ. Γιατί από την εποχή του Χαμουραμπί και μετά που μπήκε η πρώτη νομοθεσία όριζε πως το Κράτος πρέπει να ενισχύει τους φτωχούς, τους αδυνάτους. Να επιδιώκει την ισότητα και να βοηθάει όλους στην δημιουργικότητά τους. Με τον φιλελευθερισμό όμως, την εγκατάλειψη του κράτους στο ασύστολο παιχνίδι της αγοράς και την μονόπλευρη χρήση των τεχνολογιών γυρίζουμε προ του 4.000. Κι όλη η Ιστορία της Ανθρωπότητας ακυρώνεται.

 Β. Σ. Άρα ο όρος τεχνολογικός πολιτισμός δεν είναι και τόσο δόκιμος…

 Κ. Β. Ο Walter Benjamin λέει ότι ο 19^ος αιώνας ήταν ο θρίαμβος του ατσαλιού. Το Παρίσι φτιάχτηκε από ατσάλι και σύμβολό του ήταν ο πύργος του Eiffel. Αυτή είναι μια τεχνολογική προσέγγιση. Ο 20ός αιώνας δεν είναι μόνον μια νέα τεχνολογική εποχή. Αν κάνουμε μια ανθρωπολογική ή κοινωνική προσέγγιση βλέπουμε πως τείνει να γίνει μια εποχή άγριων ανισοτήτων που βάζει προϋποθέσεις για ακόμη πιο άγριες συγκρούσεις στο μέλλον. Σύντομα θα αντιδράσει ο Τρίτος κόσμος κι οι κοινωνικά αποκλεισμένοι. Έτσι έγινε και με την Γαλλική Επανάσταση. Για αιώνες δεν αντιδρούσαν έως που κάποτε αντέδρασαν..

Β. Σ. Είπες πριν πως επιστρέφουμε στην εποχή προ του Χαμουραμπί. Ένας αμερικανός ερευνητής της τεχνολογίας, ο Neil Postman είπε πως η τηλεόραση, που είναι το κέντρο της αμερικανικής κουλτούρας, λειτουργεί όπως η μεσαιωνική εκκλησία τον 14^ο και 15^ο αιώνα.

Όταν οποιοσδήποτε ήθελε να νομιμοποιήσει κάτι στην κοινωνία περνούσε από εκεί.. Μήπως κι η πολιτική κουλτούρα της Ελλάδας οδεύει κατά εκεί; Γιατί οι νέοι όροι των debate και της συζήτησης σοβαρότατων προβλημάτων εξαντλούνται δια αντιπροσώπου στον διαφημιστικό χρόνο των 2 λεπτών!

 Κ. Β. Πολλοί τρομάζουν με την έκταση και την δύναμη της τηλεόρασης. Πράγματι ο Postman έχει δίκιο. Η τηλεόραση είναι η νέα εκκλησία σήμερα. Κι εκεί που άλλοτε οι άνθρωποι είχαν το μαζικό δόγμα της αποβλάκωσης τώρα ακολουθούν φανατικά την τηλεόραση. Όμως αυτό δεν μπορεί να αντικαταστήσει τους χώρους της πνευματικότητας, τις πολιτικές οργανώσεις αλλά τα μαζικά φαινόμενα. Άλλο είναι το κοινό της σαπουνόπερας κι άλλο το πρωτοποριακό κοινό που έχει κοινωνικές ανησυχίες και προβληματισμούς.

Β. Σ. Γιατί πιστεύεις ότι ο άνθρωπος μυθοποιεί τόσο την τεχνολογία; Μήπως ο σύγχρονος γκατζετάκιας βλέπει το νέο του κινητό και την βιντεοκάμερα ως μαγικά παιχνίδια και την μηχανή ως έναν μηχανικό θεό;

 Κ. Β. Εγώ δεν ανησυχώ καθόλου με αυτά τα φαινόμενα .Πήγαινε στους πρωτόγονους της Αφρικής και θα δεις ότι κι αυτοί έχουν τα δικά τους γκάτζετ.. Έχουν κάτι μπίλιες, κάτι βότανα.. περίεργα πράγματα. Όλοι οι πολιτισμοί έχουν τα γκάτζετ τους..

 Β. Σ. Ποιο θα είναι, πιστεύεις, το μελλοντικό τοπίο; Ο αμερικανός διανοητής Jeremy Rifkin δήλωσε πρόσφατα, ενόψει του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, ότι η παραδοσιακή αγορά αδυνατεί πλέον να ανταγωνιστεί την ταχύτητα των εμπορικών συναλλαγών στο Internet. Κι αυτό γιατί στο Internet δεν υπάρχει νεκρός χρόνος ανάμεσα στις συναλλαγές, δεν απαιτείται υπαλληλικό προσωπικό κι έτσι μειώνεται δραματικά το κόστος. Παράλληλα παγκοσμιοποιείται η ανεύρεση φτηνότερης εργασίας και πόρων κι αποδυναμώνεται ο συνδικαλισμός, η εργασιακή αντίσταση. Αυτές οι αλλαγές, λέει, αναθεωρούν τις έννοιες της ιδιοκτησίας, των συνόρων και των εθνών-κρατών..

 Κ. Β. Το τελευταίο βιβλίο του Rifkin « Το Ευρωπαϊκό Όνειρο» που αντιπαραθέτει με το Αμερικανικό έχει πολύ ενδιαφέρον. Υποστηρίζει πως η Αμερική έχει αποτύχει παρά την τεχνολογία και την ελευθερία της αγοράς τόσο από άποψη παραγωγικότητας όσο και κοινωνικών σχέσεων. Το μέλλον λοιπόν ανήκει στην Ευρώπη, γιατί εκεί το κοινωνικό κράτος παραμένει, το ίδιο κι η παραγωγικότητά της. Αρκεί η Ευρώπη να ενωθεί και να ανταποκριθεί στην Ιστορία της και τις αναμονές που έχει προκαλέσει το κοινωνικό της μοντέλο στον πλανήτη.

Β. Σ. Προς επίρρωσιν των παραπάνω σου λέω το εξής: Όταν ρώτησαν τον Postman πως εξηγεί ότι τα βιβλία του «Τεχνοπώλιο» και «Διασκέδαση μέχρι θανάτου» πούλησαν εκατομμύρια αντίτυπα στην Ευρώπη είπε πως οι Ευρωπαίοι επειδή έπονται μια δεκαετία της Αμερικής στην τεχνολογία καλώς ενδιαφέρονται πως να κρατήσουν τα οφέλη και να γλιτώσουν τις παγίδες στις οποίες έπεσε η Αμερική. Μπορούμε λες να κερδίσουμε το στοίχημα;

 Κ. Β. Ναι, γιατί η Ευρώπη έχει την δυνατότητα να ενσωματώσει τον πληθυσμό της, χωρίς να τον περιθωριοποιεί δεν αγνοεί τον ανθρώπινο παράγοντα και δεν έχει την επεκτατική τάση της Αμερικής. Ας μην ξεχνάμε και τις μεγάλες αποτυχίες της Αμερικής. Κανείς δεν φανταζόταν αυτό που έγινε στο Ιράκ. Ότι μετά τις καταιγιστικές επιχειρήσεις με τεχνολογικά υπερόπλα θα ακολουθούσε επί 3 χρόνια τέτοια αντίσταση. Οι Αμερικανικοί ιθύνοντες δεν το φανταζόντουσαν αυτό. Και τώρα ακόμα πιστεύουν ότι είναι απλώς μια ανωμαλία που θα εξαλειφθεί. Όπως δεν περίμεναν και τέτοια αντίδραση μέσα στην Αμερική..

 Β. Σ. Κι ενώ χιλιάδες αθώοι σκοτώθηκαν για το πετρέλαιο, η Αμερική που είναι ο κήρυκας των νέων τεχνολογιών μπλοκάρει την παραγωγή φθηνής ενέργειας από την διάσπαση του υδρογόνου για να μην θίξει τα πετρελαϊκά συμφέροντα. Μεγάλη αντίφαση.. Υπάρχουν τεράστια κέντρα εξουσίας λοιπόν που αρνούνται να χάσουν τα προνόμιά τους από ανέξοδες ενέργειες όπως η αιολική, του υδρογόνου που μπορεί να έχει ο καθένας..

 Κ. Β. Αυτό ισχύει απόλυτα. Η ενέργεια που μπορεί να απελευθερωθεί από τους πάγους του Β. Πόλου είναι πολλαπλάσια και πολύ φθηνότερη. Κι έχουμε την τεχνολογία μέσω της τήξης να το κάνουμε. Αλλά δεν το θέλουν. Και θέλουν το πετρέλαιο που είναι ξεπερασμένη τεχνολογία για να πάνε να φτύνουν αίμα στην έρημο με χιλιάδες νεκρούς! Και ξέρεις γιατί;

Γιατί το πετρέλαιο είναι τρόπος κυριαρχίας πάνω στους Άραβες. Δηλαδή μια τεράστια γεωπολιτική δύναμη θέλει να κυριαρχεί σ ’όλες τις πηγές. Η Αμερική θέλει μέσω του πετρελαίου να κυριαρχήσει σ’ όλες τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες. Άρα γεωπολιτικά το πετρέλαιο έχει μεγαλύτερη σημασία απ’ ότι ενεργειακά.

 Β. Σ. Καταλήγουμε λοιπόν ότι τα κέντρα εξουσίας είναι τα καθοριστικά για την παραγωγή, διανομή, χρήση κι έλεγχο της τεχνολογίας και των αγαθών της ανά τον κόσμο. Κι έχουμε από την μια πλευρά μια ισχυρή μονοπωλιακή αγορά οπλικών συστημάτων τελευταίας τεχνολογίας που είναι ορατή κι από την άλλη τα αόρατα μονοπώλια της κινητής τηλεφωνίας, της τηλεόρασης ή της Microsoft με τεράστιες επενδύσεις που αποτελούν νέα κέντρα εξουσίας που μάλιστα εξασφαλίζουν την συναίνεση του κοινού..

 Κ. Β. Δυστυχώς τα μεγαλύτερα μονοπώλια και τα πιο επίφοβα είναι τα αόρατα μονοπώλια. Αυτά που δέχεσαι ως μια φυσική κατάσταση και δεν σκέφτεσαι τον ρόλο τους. Όταν μπαίνεις π. χ στα Windows το τελευταίο που σκέφτεσαι είναι πως είναι μονοπώλιο. Είναι φοβερό αλλά στις νέες τεχνολογίες όλο τέτοια έχουμε που δεν φαίνονται.. Και στην κινητή τηλεφωνία τα τηλέφωνα παρακολουθούνται πολύ περισσότερο από ότι τα σταθερά.

Αυτές οι νέες τεχνολογίες που δείχνουν τόσο δημοκρατικές είναι ταυτοχρόνως πιο αστυνομευτικές. Διότι δίνουν την δυνατότητα να καταγράφονται και να αρχειοθετούνται με ακρίβεια όλες οι συνομιλίες. Αυτό δεν έχει ξαναγίνει. Βαδίζουμε σε μια κοινωνία κόλασης. Με το Μεγάλο Αδελφό να παρακολουθεί τα πάντα και να μας φακελώνει. Σ΄ αυτήν την κατάχρηση της τεχνολογίας πρέπει οπωσδήποτε να αντισταθούμε..

                                                                                                      

               Διαβάστε εδώ άρθρα του Κώστα Βεργόπουλου στο επίσημο blog του..

                               https://kostasvergopoulos.wordpress.com/about/

Documenta 14 : Beware of Germans bearing gifts?

                                                                                                                                                     By Vassilika Sarilaki

At a difficult juncture for Greece, with no light at the end of the tunnel and caught between clashing Schäuble/IMF, the art lovers, the National Museum of Contemporary Art ΕΜST and 40 spaces of Athens greeted the German exhibition Documenta 14 of Kassel, one of the most important contemporary art events. The exhibition is entitled: ‘Learning from Athens’. 160 artists, including 15 Greeks, many performances and events a new artistic occupation of the city that will last months. There’s no doubt that this is a great opportunity to see interesting works of art.

During his meeting with Alexis Tsipras, the German chairman Frank-Walter Steinmeier said: ‘My presence here is a message that Greek and German relations are broader than what is discussed in public. Documenta 14 will enable us to see things from a different angle, a fresh and new perspective’.              

But you see. . Other people don't see the German’s gesture of friendship so favourably and they causion: “Beware the Germans even when they bring gifts”. They are talking about cultural colonialism, about treating us like a protectorate, about an effort draw attention away from the economic suffocation that Germany has imposed on us. Meanwhile, the state of Greek cultural dynamics will be influenced dramatically as the € 70 million Documenta claims that is here to stay.. Even Spiegel admits that “this year's event continues to stand on top of a cliché, which actually wants to benefit the German Documenta, and not only on the artistic level. The cliché is the stereotypical view of a devastated Greece of the crisis.”[1]

Let's see then: What kind of messages does Documenta convey?  What is its main focus? By what procedure were the Greek artists chosen? Does it have any political views and what are they? Which statements have caused an uproar? What did it answer? Does it really want to learn from Athens? And what it is that Athens would like to tell to Documenta but doesn't dare? What are the reactions and the potential benefits? What signs has given it us so far, after a five-month presentation of events, performances, etc.? What is the response from the public, the artists, the galleries, the curators, the youth?

Let's start from the beginning. Athens was initially very positive towards the fact that such a large organization, determining trends and the international avant-garde had chosen this city to co-host Documenta. It would be at least a fruitful summer tourist attraction and would incorporate Athens to the notorious cultural "map of Europe" ..

 Documenta’s artistic director, Adam Szymczyk, decided to drive the art world’s attention to Athens, the capital of a country which was threatened at the time by Grexit and a possible total destruction. The theme of “Athens under collapse" seemed to be the most successful exhibition choice. Besides, the thematic analysis was pioneered by Harald Szeemann’s Documenta 5 (1972), referring to the "investigation of reality".

Rather than focusing on the most important artists of his time, Szeemann decided to investigate to the chosen theme.. Now it was Athens’ turn, as a city having acquired the "exoticism of crisis" in the words of Varoufakis. . I wonder, what did Szymczyk really try to achieve? Make a corresponding “investigation of reality”, imitating Szeemann's Documenta ? I believe that somehow this is the case. He has incorporated many performances and lectures to the show, reiterating the old sociological experiment of the seventies. . However, can a lecture by Toni Negri be compared nowadays to that given by Joseph Beuys in '72? No  way.                                                                                                        

                                                                        The "improprieties" of Preciado  

Adam Szymczyk conducted  Berlin’s Biennale in 2008 and was the curator of Kunsthalle Basel .Up to now "he has created good but conventional exhibitions," as suggests Dorothea von Hantelmann, a German professor and art historian dealing with Documenta topics, who urged him to experiment. [2]. It seems that Szymczyk listened to her advice. The public program of the first five months of events was undertaken by a theoretical researcher of the queer movement, Paul B. Preciado– more specifically, Beatriz Preciado who gradually transformed herself into man.

On September 15, 2016 Preciado announced that the bulk of the events would take place at the EAT-ESA showroom in Freedom Park, and that it would consist the so-called "House of Bodies", including 34 Freedom exercises. At the same time the distributed press releases indicated that the ‘queer and the porn industry workers are the new proletariat’. References were also made on the neoliberal theories abolition, the civil self-motivation, the abolition of representative democracy, an ideological return to Foucault’s theories, the deconstruction theories of the ’80s etc. Some literary and social actions, as well as collaborations with various artists then took place.

                                                                      Mayor of Athens G. Kaminis, P. Preciado and A.Szymczyk

The ‘initiated public’ participates in discussions on numerous issues at the EAT- ESA (a place that Preciado considered to be trendy, as it hosted tortures during the military Junta!). However, some relatives of tortured men and women began to reach their limits when they saw performances by lesbians who were famous ex-porn stars (Beth Stephens & Annie Sprinkle), proposing ecosexualism and flirting with plants in pots. The same pair will repeat its performance in the EMST. The title is: Cuddling Athens. Here, they are depicted in one of their numerous weddings conducted in the past. In the middle one can see Beatriz Preciado.

                        What was Documenta’s response on the curators’ provocative statements against Greece?

Preciado begins to provoke. Annoyed by some Greek newspapers that criticized Documenta, he stated to reporter Luna Svarrer  that Greece had a deficit of Democracy (!): "They moved us directly to the political pages or even to the frontpage, in order to criticise us, because we were speaking about dictatorship or criticising democracy. I mean, hello, we are in Greece, democracy is not exactly blooming “[3].

Meanwhile, Marina Fokidis, responsible of the Athens Documenta 14 office, directly discredits the Greek government policy for its lack of support towards contemporary art in the online magazine Sleek: . “In the absence of State support and strategy for the contemporary culture, and in the absence of a strong public institution for contemporary art, like a museum, Greek artists were struggling to communicate their ideas. Greek artists have been somewhat unknown in the international scene, but not rightly so” [4]. At the press conference we asked Szymczyk if he shares these views and how does he document the "deficit of democracy in Greece."

He tried to make amends, apologizing mainly to Lydia Koniordou , (the minister of culture) who was present and to the director of the EMST (National Museum of Contemporary Art) Catherine Koskina. He replied that they do not wish to offend the Greek government which tries, despite its limited financial means, to do the best and that they did not imply that there is a literal lack of democracy, but were talking in terms of a boost to urge civic participation. Another man replying to my question stated that Documenta has no unified views, leaving the impression that Szymczyk has no control over his team.

This is unfortunately verified once again in South magazine, -created by Fokidis and now used by Documenta- in which one can notice views against the elections and denouncement of the ‘misery of representative democracy’, without offering any alternative.

Fortunately, there were some collaboration with more or less noteworthy Greek artists, with good curators from the EMST, but the ‘impropriety’ had already taken place.

Documenta’s theoretical allusions to the South, to "native" artists, as well as the general ambiance provoked by artists coming and taking photos with the refugees on the islands in order to show them off abroad, Documenta’s failure to understand and respect the vulnerable Greek situation, and the exhibition’s policy made Greeks even more suspicious.

Furthermore, Preciado’s choices made them feel that Documenta came to teach them about the Junta, meaning their own history, which certainly they already knew much better themselves. Many had relatives who were tortured in EAT-ESA. A question aroused: Why does Documenta reintroduce the issue of the Junta?

Moreover, some people don’t understand why Documenta is so interested in the Junta of 1967, but does not go back 20 years behind, when the German Nazis massacred thousands of Greek civilians who resisted heroically. At the press conference they attended an anniversary of killings by neo-Nazis in Europe, but they were not aware at all that the same day was the anniversary of Nazi invasion in Greece in 1941 – a point which I had to remind, before my question on the curators’ statements..

                                                                                        Reactions to Documenta

In fact, these peculiar lacks were rightly identified by artist Costas Varotsos in an interview: "They talk about the dictatorship! As if it was their affair! They will bring here all Jobbis (attention, not zombies) of the past! However, they did not mention Gunar Hiring, the German university professor who, during the dictatorship began a hunger strike to turn the German government against that situation. They probably forgot about him! " [5]

Of course, the Greeks understand very well the reason why while Documenta condemns neoliberalism, it does not breathe a word on the contemporary neoliberal stranglehold that Germany is exerting on Greece, threatened openly by Schäuble with Grexit, nor do they mention the economic war that Greece is experiencing, the sellout of our airports to German companies or Siemens’ scandal ..

Yannis Varoufakis boldly declares that it is about ‘tourism in countries under crisis which is reminiscent of the time when several wealthy Americans went to African countries for safari and to demonstrate their humanitarian trends." [6].

Younger artists are beginning to speak of cultural capitalism and cultural colonialism, Kostis Stafylakis Athens biennale curator, clearly refers to chauvinism and others about attempts to exoticise the Greek art scene. A graffiti says: "I refuse to exoticize myself in order to increase your cultural capital".

Hosting Documenta’s office in the ASFA (Fine Arts University) was also commented by students. At the same time, the emphasis given on blurred and endless intellectual discussions organized by Documenta scattered the feeling that it excludes a wide audience, meaning, that it refers to an elite and not to all, while also exuding a didacticism that does not indicate, however, that Documenta came ‘to learn from Athens’. .

I think that George Tzirtzilaki’s statements (who is a known art critic) are particularly interesting; he says that ‘Documenta is very interesting with respect to the issues it raises, but one could assume that they could be addressed within a Free University, having an educational and – emphasizing the word – a didactic character .. Documenta began with a confused concept and do not know, I cannot say if this is good for the relationship of society with it. Everybody confused the dialectic of its curators with the dialectic of the Left party in Greece, and this immediately sparked some very intense debates, inexplicably so, which often reached a level of Medieval scholasticism, like for instance, whether the words Dictatorship and Democracy are used correctly or not ... eventually, I believe that there is just one question that arises: to what extent does political theory identify itself to art and how is it connected to it? " [7]

Naturally, organizers and partners have different views. Deutsche Welle produced a documentary in which Andreas Aggelidakis, a significant artist and a key partner of Documenta 14 indicates that the attention brought on Greece is very positive point. However, at the same time, Nadia Argyropoulou, an experienced curator of the DESTE Foundation – whose important role in the formation of the art scene in Greece is well known to all – mentions in the same report that she is concerned that the Documenta will fail ... A bad omen..

                                                                                                Acropolis ponies

Shortly afterwards the Greek Archaeological Service announced that it declined a request by Documenta to conduct an event that include an Acropolis’ tour with dwarf pony horses in order to represent the horsemen on the Parthenon Frieze! The Service allowed it only with normal horses explaining that the horses on the Frieze were not ponies, as Documenta claims! Moreover, these were not horseback rides, but ceremonial events. . If we assume that Documenta’s curators were not aware of this, then how did they claim something like this for one of the most famous monuments of world culture? [8].                                                                               

Unfortunately, this was not the only provocative move linked to the Acropolis, for which Germany might have a soft spot, ever since the cover of Focus magazine was proposing to Greece to sell it!

75-year old Argentinian Marta Minujin decided to create in Kassel an Acropolis replica with the same dimensions, made of forbidden books. . Then she presented the following "model" of her Acropolis(?), with irrelevant number of columns and a Frieze  equal to the height of the columns!! Want to know what banned books she is referring to? She referred for example to the book of a Russian journalist, indirectly accusing President Putin for her murder, although the trial has been finalized and the murder was attributed to Chechens who had been arrested and confessed!

Meanwhile, persiflage has already began in the social media, especially by young artists who felt excluded therefore began commenting ironically several Documenta’s incidents on a special Facebook page and site. Title: DOKOUMENA. They talk about cultural colonialism and cultural imperialism .. Their videos are largely circulating on their Facebook page. [9].

                                                Winners and losers

The truth is that after Documenta’s events held in Cairo and Kabul in 2013, annexes were created in those areas. The Greek office with Mrs. Fokidis as its director will obviously become a permanent annex, therefore the correlations will change, the "losers" being the poor or impoverished Greek institutions ..

Meanwhile in March, arrangements are made with the National Museum of Modern Art, EMST and its director Catherine Koskina managed to present the EMST collection in Kassel, at Fridericianum.  This is a great success since it will allow the whole world to see Modern Greek Art. . We are talking about around 800,000 people! ..                                                                                      

Finally, Documenta’s opening took place at the EMST in glamour, but it was not open to the public, and was priced with an 8-euro ticket. . Art lovers and all the Greek artists have great expectations from Documenta (even if some important artists were ignored). According to Ileana Tounta (owner for 30 years of a famous gallery and head of the Hellenic Art galleries Association for many years) "no one from the curatorial team of Documenta addressed me, nor did they addressed any other galleries." [10]

The truth is that nobody knows the way the artists were chosen by Documenta, the secrecy prevailed until the last minute. But we noticed that it is not only in Greece that ‘groups of friends write history’..

Alongside the opening of Documenta begins the 6^th Athens Biennale entitled Waiting for the Barbarians curated by the Division of Heart and Sword ( Nagia Yakoumaki, Poka -Yio, Kostis Stafylakis and FYTA ).

In its curatorial text we notice a wide photographic reference to the choices made by Documenta 14: [11]

"Will there ever be a ‘Lesson learned from Athens’? What is the meaning of words like "education," "freedom," "queer," "north," "south," "indigenous" in the modern cultural dialogue? Are we witnessing the arrival of the Barbarians or their domestication?

These Barbarians are coming again and again ... Since the beginning of the new century, the Barbarians are at the gates. In the circles of the intellectual elite, as well as on the art field, they are often depicted in positive and messianic terms: as a new nomadic / stateless / hybrid subject. This perception seems to determine the way in which the (im)possibility to resist and revolt is understood today and, simultaneously, it constitutes a key reason for our collective failure to predict the current escalating of regression. ... We are not hosts but we invite the Barbarians to come inside. On April 5^th, 2017, we declare the beginning of a year of Active Standing by".

Among the participating artists are the artists / actors from DOKOUMENA. A new fight begins! To be continued. .

                                                                                ^{Manifestation: Accept the Barbarian within you}

LINKS

1. http://www.dw.com/el/e

2. http://www.dw.com/en/documenta-14-you-need-the-courage-to-experiment/a-17253286

3. https://medium.com/athenslivegr/documenta-14-what-happens-when-the-international-art-elite-goes-greek-b7be9c0352bb

4. http://www.sleek-mag.com/2016/04/14/why-documenta-14-could-be-good-for-athens/

5.http://popaganda.gr/250384-2/

6. http://www.spikeartmagazine.com/en/articles/doing-documenta-athens-rich-americans-taking-tour-poor-african-country

7.. http://popaganda.gr/250384-2/

8. http://greece.greekreporter.com/2017/02/08/documenta-horseback-event-approved-to-recreate-parthenon-frieze-scenes/

9. https://www.youtube.com/watch?v=ZLUHXuVJX3c&feature=youtu.be

10. http://www.dw.com/en/will-documenta-have-an-impact-on-athens-art-scene/a-3794198

11. http://athensbiennale.org/barbarians/

Documenta 14 : Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας;

 

                                                                                                                                                      Της Βασιλίκας Σαριλάκη 

Σε μια δύσκολη για την Ελλάδα συγκυρία, χωρίς φως στο τούνελ του χρέους και ανάμεσα στις συμπληγάδες Schäuble/ ΔΝΤ, οι φιλότεχνοι, το ΕΜΣΤ και 40 χώροι της Αθήνας υποδέχτηκαν την Γερμανική Documenta 14 του Kassel, μια  από τις σημαντικότερες διοργανώσεις σύγχρονης τέχνης. Τίτλος: «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». 160 καλλιτέχνες, εκ των οποίων 15 Έλληνες, πολλές performances και δρώμενα, μια νέα κατοχή τέχνης στην πόλη που θα κρατήσει μήνες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για μια μεγάλη ευκαιρία να δει κανείς ενδιαφέροντα έργα τέχνης.

Στην συνάντηση του με τον Αλέξη Τσίπρα ο Γερμανός πρόεδρος Frank-Walter Steinmeier δήλωσε: «Η παρουσία μου εδώ είναι ένα μήνυμα ότι οι ελληνογερμανικές σχέσεις είναι ευρύτερες απ' ό,τι συζητείται δημοσίως. Η έκθεση Documenta 14 θα μας δώσει την ευκαιρία να δούμε τα πράγματα από μια άλλη γωνία, μια φρέσκια και διαφορετική οπτική».              

Άλλοι όμως δεν βλέπουν τόσο καλοπροαίρετα την χειρονομία φιλίας των Γερμανών και απαντούν :”Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας”. Μιλάνε για πολιτισμική αποικιοκρατία, για προτεκτοράτο, για προσπάθεια διασκέδασης των εντυπώσεων από την οικονομική ασφυξία στην οποία μας οδήγησε η Γερμανία ενώ οι πολιτιστικοί συσχετισμοί στην Αθήνα αλλάζουν άρδην καθώς η Documenta των 70 εκατ. € ήρθε εδώ για να μείνει σύμφωνα με δηλώσεις της.. Ακόμα και το ίδιο το Spiegel παραδέχεται ότι “η φετινή διοργάνωση εξακολουθεί να πατάει πάνω σ ένα κλισέ, από το οποίο στην πραγματικότητα θέλει να επωφεληθεί η Γερμανική Documenta και όχι μόνο σε καλλιτεχνικό επίπεδο. Το κλισέ αυτό δεν είναι άλλο από την στερεοτυπική προβολή της ρημαγμένης Ελλάδας της κρίσης.”[1]

Για να δούμε λοιπόν: Τι μηνύματα δίνει η Documenta; Με τι κυρίως ασχολείται; Με ποια διαδικασία επέλεξε την συμμετοχή Ελλήνων καλλιτεχνών; Έχει πολιτικές απόψεις και ποιες; Ποιες δηλώσεις της προκάλεσαν σάλο; Τι απάντησε; Θέλει όντως να μάθει από την Αθήνα; Και τι θα ήθελε η Αθήνα να της πει αλλά δεν τολμά; Ποιες οι αντιδράσεις αλλά και ποια τα πιθανά οφέλη; Τι στίγμα έχει δώσει ως σήμερα η πεντάμηνη παρουσίαση events, performances κλπ; Πώς αντιδρούν το κοινό, οι καλλιτέχνες, οι γκαλερί, οι curators, οι νέοι;

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Αθήνα είδε αρχικά πολύ θετικά το γεγονός ότι μια μεγάλη διοργάνωση, καθοριστική για τις τάσεις αλλά και την διεθνή πρωτοπορία της τέχνης διάλεξε εμάς ως τόπο συμπαρουσίασης. Θα αποτελούσε αν μη τι άλλο μια προσοδοφόρα καλοκαιρινή τουριστική ατραξιόν αλλά και θα μας έβαζε στον περιβόητο πολιτισμικό “χάρτη της Ευρώπης”..          

Ο Πολωνός καλλιτεχνικός διευθυντής της Adam Szymczyk θεώρησε σκόπιμο να στρέψει την καλλιτεχνική προσοχή του κόσμου στην Αθήνα, την πρωτεύουσα μιας χώρας που κινδύνευε τότε με Grexit και ολική καταστροφή. Το θέμα “Αθήνα υπό κατάρρευση” ήταν το πιο πετυχημένο θέμα έκθεσης. Άλλωστε την θεματική παρουσίαση πρωτοξεκίνησε ο Harald Szeemann στην Documenta 5 του 1972 που αναφερόταν στην “έρευνα της πραγματικότητας”..

Αντί να δείξει τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της εποχής του διάλεξε να εξυπηρετήσει το θέμα που επέλεξε.. Τώρα έχει σειρά η κατάσταση της Αθήνας που απέκτησε τον “εξωτισμό της κρίσης” σύμφωνα με τα λεγόμενα του Βαρουφάκη.... Άραγε τι ακριβώς προσπάθησε να κάνει ο Szymczyk; Να κάνει μια αντίστοιχη “έρευνα της πραγματικότητας” μιμούμενος την Documenta του Szeemann; Κάπως έτσι..Ενσωμάτωσε πολλές performances, και διαλέξεις επαναλαμβάνοντας το παλιό κοινωνιολογικό πείραμα των seventies..Ωστόσο μπορεί άραγε σήμερα η διάλεξη π.χ ενός Negri να συγκριθεί με μια του Beuys το ’72; Όχι.

                                                                                        Τα “ατοπήματα” του Preciado

Ο Szymczyk διηύθυνε την Berlin Biennale το 2008 και είναι ο επιμελητής της Kunsthalle Basel. Μέχρι τώρα «έκανε καλές αλλά συμβατικές εκθέσεις» όπως λέει η Γερμανίδα καθηγήτρια πάνω σε θέματα Documenta, ιστορικός τέχνης Dorothea von Hantelmann που τον προέτρεψε να πειραματιστεί. [2]. Κι αυτός φαίνεται πως την άκουσε. Τις εκδηλώσεις του πρώτου πεντάμηνου ανέθεσε σε έναν θεωρητικό του queer κινήματος τον Paul B. Preciado, -συγκεκριμένα την Beatriz Preciado που μετέτρεψε σταδιακά τον εαυτό της σε άντρα, τον Paul B. Preciado – που ανέλαβε το δημόσιο πρόγραμμα των εκδηλώσεων. 

           Στις 15 Σεπτεμβρίου 2016 ο Preciado ανακοινώνει πως ο κύριος όγκος των εκδηλώσεων θα γίνει στον εκθεσιακό χώρο του ΕΑΤ-ΕΣΑ στο Πάρκο Ελευθερίας, και θα αποτελέσει την επονομαζόμενη «Βουλή των Σωμάτων» που θα περιλαμβάνει «34 ασκήσεις Ελευθερίας». Ταυτοχρόνως στα δελτία Τύπου που διανέμονται αναφέρεται πως οι «queer και οι εργάτες της πορνό βιομηχανίας αποτελούν το νέο προλεταριάτο». Γίνεται επίσης αναφορά σε θεωρίες κατάργησης του νεοφιλελευθερισμού, αυτενέργειας πολιτών, κατάργησης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας , επιστροφή στον Foucault, θεωρίες αποδόμησης του΄80 κλπ».  Ακολουθούν δράσεις λογοτεχνικές και κοινωνικές καθώς και συνεργασίες με διαφόρους καλλιτέχνες.

                                                    O δήμαρχος Αθηναίων Καμίνης, ο Preciado κι ο Szymczyk

Το “μυημένο κοινό¨ παρακολουθεί  συζητήσεις επι παντός στο ΕΑΤ- ΕΣΑ (που θεωρείται από τον Preciado trendy καθώς φιλοξένησε βασανισμούς επι χούντας! ) αλλά κάποιοι συγγενείς των βασανισμένων αρχίζουν να φτάνουν στα όριά τους όταν γίνεται εκεί  performance με διάσημες λεσβίες τέως πορνοσταρ (Beth Stephens & Annie Sprinkle) που προτείνουν το ecosexualism κι ερωτοτροπούν με φυτά σε γλάστρες.Το ίδιο ζεύγος θα ξανακάνει performance στο ΕΜΣΤ. Ο τίτλος είναι : Cuddling Athens. Εδώ απεικονίζονται σ έναν από τους πολλούς γάμους που έκαναν στο παρελθόν. Στο μέσον είναι η Beatriz Preciado η οποία άλλαξε κι έγινε Paul Preciado.

                             Τι απάντησε η Documenta για τις προκλητικές δηλώσεις επιμελητών της κατά της Ελλάδας;

Ο Preciado αρχίζει να προκαλεί. Κάνει δηλώσεις στην δημοσιογράφο Luna Svarrer κατηγορώντας την Ελλάδα ότι της λείπει  Δημοκρατία (!) ενοχλημένος από κάποιες Ελληνικές εφημερίδες που κριτίκαραν την Documenta: “They moved us directly to the political pages or even to the frontpage, in order to criticise us, because we were speaking about dictatorship or criticising democracy. I mean, hello, we are in Greece, democracy is not exactly blooming” [3].

Παράλληλα, στο διαδικτυακό περιοδικό Sleek η υπεύθυνη του γραφείου της Documenta 14, Αθήνας, Μαρίνα Φωκίδη απαξιώνει ευθέως την ελληνική κυβερνητική πολιτική για απουσία υποστήριξης στην σύγχρονη τέχνη..« In the absence of State support and strategy for the contemporary culture, and in the absence of a strong public institution for contemporary art, like a museum, Greek artists were struggling to communicate their ideas. Greek artists have been somewhat unknown in the international scene, but not rightly so” [4]. Ρωτήσαμε τον Adam Szymczyk στην συνέντευξη Τύπου αν συμμερίζεται τις παραπάνω απόψεις και πως στοιχειοθετεί την “έλλειψη δημοκρατίας στην Ελλάδα”.

Προσπάθησε να επανορθώσει, απολογούμενος ουσιαστικά στην Λυδία Κονιόρδου που ήταν παρούσα και στην διευθύντρια του ΕΜΣΤ. .Απάντησε ότι δεν θέλουν να προσβάλλουν την ελληνική κυβέρνηση που προσπαθεί παρά τα λίγα οικονομικά μέσα να βοηθήσει κι ότι την έλλειψη δημοκρατίας δεν την εννοούν κυριολεκτικά αλλά ως ώθηση συμμετοχικότητας του πολίτη. Έτερος απαντώντας στο ερώτημά μου διευκρίνισε οτι η Documenta δεν έχει ενιαία άποψη αφήνοντας ταυτοχρόνως την εντύπωση ότι ο  Szymczyk δεν ελέγχει την ομάδα του.

 

 

 

 

Κάτι που επαληθεύεται δυστυχώς στο περιοδικό South που δημιούργησε η Φωκίδη και χρησιμοποιεί η Documenta όπου προπαγανδίζονται απόψεις κατά των εκλογών και  καταγγέλλεται η “μιζέρια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας” χωρίς να προτείνεται εναλλακτική. 

Ευτυχώς υπήρξαν κάποιες συνεργασίες με περισσότερο ή λιγότερο αξιόλογους  Έλληνες καλλιτέχνες, με καλούς curators του ΕΜΣΤ αλλά το “ατόπημα” είχε γίνει ήδη.

  Οι θεωρητικές αναφορές της Documenta στον Νότο, σε “αυτόχθονες” καλλιτέχνες, το γενικότερο κλίμα καλλιτεχνών που έρχονται και τραβάνε φωτογραφίες με τους πρόσφυγες στα νησιά για να μοστράρουν στο εξωτερικό, η αδυναμία της Documenta να καταλάβει και να σεβαστεί την ευάλωτη ελληνική κατάσταση και η πολιτική της τοποθέτηση έκαναν τους Έλληνες ακόμη πιο καχύποπτους.

Οι επιλογές του Preciado τους έκανε να αισθάνονται ότι η Documenta έρχεται να τους διδάξει για την χούντα, δλδ την Ιστορία τους, την οποία ασφαλώς γνωρίζουν πολύ καλύτερα οι ίδιοι. Πολλοί είχαν συγγενείς που μαρτύρησαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Γιατί άραγε η Documenta επαναφέρει το θέμα της χούντας;

Επίσης μερικοί δεν καταλαβαίνουν γιατί το 1967 ενδιαφέρει τόσο την Documenta αλλά δεν πάει 20 χρόνια πιο πίσω όταν οι Γερμανοί ναζί κατέσφαξαν χιλιάδες άμαχους Έλληνες που αντιστάθηκαν ηρωικά. Κι ενώ για παράδειγμα στην συνέντευξη τύπου τίμησαν μια επέτειο δολοφονιών από νεοναζί στην Ευρώπη δεν γνώριζαν ότι την ιδια μερα ήταν επέτειος από την εισβολή των ναζί στην Ελλάδα το 1941 κάτι που υπενθύμισα πριν ρωτήσω για τις δηλώσεις των επιμελητών..

                                                                                         Αντιδράσεις για την Documenta

Αυτά τα περίεργα κενά πολύ σωστά εντόπισε ο Κώστας Βαρώτσος σε συνεντευξή του: “Μιλούν για την δικτατορία! Λες και είναι δικό τους θέμα! Θα φέρουν εδώ όλα τα Τζομπι (προσοχή, όχι Ζόμπι) του παρελθόντος! Δεν αναφέρουν όμως τον Gunar Hiring, τον γερμανό καθηγητή πανεπιστημίου, που την εποχή της δικτατορίας έκανε απεργία πείνας για να στραφεί η γερμανική κυβέρνηση εναντίον της δικτατορίας. Μάλλον τον ξέχασαν!” [5]

Και φυσικά οι Έλληνες καταλαβαίνουν πολύ καλά γιατί ενώ η Documenta καταδικάζει τον νεοφιλελευθερισμό δεν λέει λέξη για την σημερινή νεοφιλελεύθερη ασφυκτική πίεση της Γερμανίας στην Ελλάδα που απειλήθηκε ανοιχτά από τον Schäuble με Grexit ούτε αναφέρονται στον οικονομικό πόλεμο που ζει η Ελλάδα, στο ξεπούλημα των αεροδρομίων μας σε γερμανικές εταιρίες ή την υπόθεση Siemens..

Ο Γιάννης Βαρουφάκης δηλώνει ευθαρσώς πως πρόκειται για έναν «τουρισμό σε χώρες με κρίση που θυμίζει την εποχή που διάφοροι Αμερικανοί πλούσιοι πήγαιναν στις Αφρικανικές χώρες για σαφάρι αλλά και για να επιδείξουν τις ανθρωπιστικές τους τάσεις..» [6].

Οι νεότεροι καλλιτέχνες αρχίζουν να μιλάνε για πολιτισμικό καπιταλισμό και πολιτισμική αποικιοκρατία, ο Κωστής Σταφυλάκης της Biennale Αθήνας μιλάει ξεκάθαρα για σωβινισμό και άλλοι για διάθεση να εξωτικοποιηθεί η Ελληνική εικαστική σκηνή. Εμφανίζεται ένα γκράφιτι που λέει: “Αρνούμαι να εξωτικοποιηθω για να αυξήσω το πολιτισμικό σας κεφάλαιο».

Η φιλοξενία των γραφείων της Documenta στην ΑΣΚΤ σχολιάζεται κι αυτή από φοιτητές. Παράλληλα η έμφαση στην θολή διανόηση των απέραντων συζητήσεων που διοργανώνει η Documenta αφενός δίνει την αίσθηση ότι αποκλείει ένα ευρύ κοινό, δλδ αναφέρεται σε μια ελίτ κι όχι σε όλους αφετέρου αναδίδει έναν διδακτισμό που δεν δηλώνει πάντως πως ήρθε για να μάθει…

 

Νομίζω πως ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η τοποθέτηση του Γιώργου Τζιρτζιλάκη ο οποίος λέει μεταξύ άλλων πως “Η documenta έχει πολύ ενδιαφέρον ως προς τα θέματα που θέτει, αλλά θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ότι αυτά θα μπορούσαν να γίνουν σε ένα Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, έχουν, δηλαδή, παιδαγωγικό, και -θα τόνιζα τη λέξη-, διδακτικό χαρακτήρα..η Documenta ξεκίνησε με μια σύγχυση και δεν ξέρω, δεν μπορώ να πω αν αυτό είναι καλό για τη σχέση της κοινωνίας μαζί της. Όλοι μπερδέψαν το λόγο των επιμελητών της με το λόγο της Αριστεράς στην Ελλάδα κι αυτό αμέσως φούντωσε ανεξήγητα πολύ έντονες αντιπαραθέσεις, που πολλές φορές έφτασαν στο όριο του μεσαιωνικού σχολαστικισμού, στο αν, δηλαδή, η λέξη Δικτατορία και Δημοκρατία χρησιμοποιείται σωστά ή όχι…τελικά για μένα προκύπτει ένα ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο η πολιτική θεωρία ταυτίζεται και πώς συνδέεται με την τέχνη;” [7]

Φυσικά οι απόψεις των διοργανωτών και συνεργατών είναι άλλες. Η Deutsche Welle κάνει ένα ντοκιμαντέρ όπου ο Αντρέας Αγγελιδάκης, σημαντικός καλλιτέχνης και βασικός συνεργάτης της Documenta 14 δηλώνει πως είναι πολύ θετική αυτή η προσοχή για την Ελλάδα αλλά την ίδια στιγμή η Νάντια Αργυροπούλου, έμπειρη curator του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ που όλοι ξέρουμε πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε στην διαμόρφωση της εικαστικής σκηνής στην Ελλάδα, δηλώνει στο ίδιο ρεπορτάζ πως ανησυχεί ότι η Documenta θα αποτύχει…Κακός χρησμός..

                                                                                            Τα πόνυ της Ακρόπολης

Λίγο αργότερα η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία αναφέρει πως δεν ενέκρινε αίτημα της Documenta να κάνουν ως event τον γύρο της Ακρόπολης με νάνους άλογα πόνυ με στόχο να αναπαραστήσουν τις καβαλαρίες που αναπαριστά η Ζωφόρος του Παρθενώνα! Τους το επιτρέπει με κανονικά άλογα διότι οι διαστάσεις των αλόγων της Ζωφόρου δεν ήταν πόνυ όπως ισχυρίζεται η Documenta! Επίσης δεν ήταν καβαλαρίες αλλά τελετουργικές εκδηλώσεις.. Αν θεωρήσουμε ότι δεν γνώριζαν τότε πως ισχυρίστηκαν κάτι τέτοιο για ένα από τα γνωστότερα μνημεία του διεθνούς πολιτισμού; [8].

Δυστυχώς δεν ήταν μόνο αυτή η πρόκληση με την Ακρόπολη, με την οποία έχει αδυναμία ίσως η Γερμανία από τότε που μας πρότεινε στο εξώφυλλο του Focus να την πουλήσουμε!

Η 75χρονη Αργεντινή Marta Minujín αποφάσισε να κάνει στο Kassel μια ρεπλίκα της Ακρόπολης στο ίδιο μέγεθος με αυτήν από απαγορευμένα βιβλία.. Παρουσίασε λοιπόν την ακόλουθη «μακέτα» της Ακρόπολης όπου οι κολώνες έχουν άσχετο αριθμό και η Ζωφόρος ισούται με το ύψος της κολώνας!! Θέλετε να μάθετε σε ποια απαγορευμένα βιβλία αναφέρεται; Αναφέρεται π.χ στο βιβλίο αυτό μιας Ρωσίδας κατηγορώντας έμμεσα τον πρόεδρο Poutin για την δολοφονία της την στιγμή που έχει τελεσιδικήσει η δίκη και έχουν βρεθεί και ομολογήσει ένοχοι Τσετσένοι!

 

     Εν τω μεταξύ στα social media έχει ήδη αρχίσει η καζούρα, ειδικά από τους νέους καλλιτέχνες που νιώθουν αποκλεισμένοι αλλά σχολιάζουν ειρωνικά τα ευτράπελα της Documenta, με ειδική σελίδα στο Facebook και site. Τίτλος: ΔΟΚΟΥΜΕΝΑ. Μιλάνε για πολιτιστική αποικιοκρατία και πολιτιστικό ιμπεριαλισμό.. Τα video τους κυκλοφορούν ευρέως στην ομώνυμη φεισμπουκική σελίδα τους.[9].

                                    

                                                                                                   

                                                                                              Νικητές και χαμένοι

Η αλήθεια είναι πως μετά από εκδηλώσεις της Documenta στο Κάιρο και την Καμπούλ το 2013 δημιουργήθηκαν εκεί παραρτήματα της. Το ελληνικό γραφείο με διευθύντρια την Μ. Φωκίδη προφανώς θα γίνει μόνιμο παράρτημα αλλάζοντας τους συσχετισμούς με “χαμένους” τα φτωχά ή πτωχευμένα ελληνικά ιδρύματα..

Εν τω μεταξύ τον Μάρτιο γίνονται συνεννοήσεις με το ΕΜΣΤ και η διευθύντρια του Κατερίνα Κοσκινά καταφέρνει να γίνει έκθεση της συλλογής του ΕΜΣΤ στο Kassel στο Fridericianum .Το γεγονός αυτό αποτελεί μια πολύ μεγάλη επιτυχία αφού θα επιτρέψει σε όλον τον κόσμο να δει Σύγχρονη Ελληνική Τέχνη .. Μιλάμε για 800.000 άτομα περίπου! ...

Τα εγκαίνια της Documenta στο ΕΜΣΤ έγιναν αλλά όχι ανοιχτά και με εισιτήριο 8 ευρώ.. Οι φιλότεχνοι κι όλοι οι Έλληνες καλλιτέχνες περιμένουν από την Documenta (κι ας αγνοήθηκαν κάποιοι σημαντικοί), καθώς όπως δήλωσε η Ιλεάνα Τούντα,( ιδιοκτήτρια επι 30 χρόνια της ομώνυμης γκαλερί και διευθύνουσα για χρόνια στον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Αιθουσών Τέχνης) “κανείς από την επιμελητική ομάδα της Documenta δεν μου απευθύνθηκε όπως και σε καμμιά άλλη γκαλερί”. [10].

Η αλήθεια είναι πως κανείς δεν γνωρίζει τον τρόπο επιλογής των καλλιτεχνών, η μυστικοπάθεια κυριάρχησε μέχρι τελευταία στιγμή. Ωστόσο κι εδώ είδαμε πως δεν είναι μόνο στην Ελλάδα που “γράφουν ιστορία οι παρέες”..

Παράλληλα με τα εγκαίνια της Documenta ξεκινάει κι η 6η Μπιενάλε της Αθήνας με τίτλο «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και επιμέλεια: Μεραρχία της Καρδιάς και του Ξίφους ( Nάγια Γιακουμάκη, Poka -Yio, Κωστή Σταφυλάκη και τα ΦΥΤΑ).

Στο επιμελητικό κείμενο κάνουν φωτογραφικές αναφορές στις επιλογές της Documenta 14: [11] 

«Θα υπάρξει ποτέ κάποιο «Μάθημα από την Αθήνα»; Τί σημασία αποκτούν λέξεις όπως «εκπαίδευση», «ελευθερία», «queer», «βορράς», «νότος», «ιθαγενής» στον σύγχρονο πολιτιστικό διάλογο; Είμαστε μάρτυρες της έλευσης των Βαρβάρων ή της εξημέρωσης του Βαρβαρικού;

Αυτοί οι Βάρβαροι έρχονται ξανά και ξανά…Από τις αρχές του νέου αιώνα οι Βάρβαροι βρίσκονται Προ Των Πυλών. Στους κύκλους της διανόησης καθώς και στο πεδίο της τέχνης απεικονίζονται συχνά με θετικούς και μεσσιανικούς όρους: σαν ένα νέο νομαδικό/απάτριδο/υβριδικό υποκείμενο. Αυτή η αντίληψη μοιάζει να καθορίζει τον τρόπο που η (α)δυνατότητα αντίστασης και εξέγερσης κατανοείται σήμερα και, ταυτόχρονα, αποτελεί βασικό λόγο της συλλογικής μας αποτυχίας να προβλέψουμε τη σημερινή κλιμάκωση της οπισθοδρόμησης. … Δεν είμαστε οικοδεσπότες αλλά προσκαλούμε τους Βαρβάρους να περάσουν μέσα. Στις 5 Απριλίου 2017 διακηρύττουμε την έναρξη ενός έτους Ενεργητικής Αναμονής.»

Ανάμεσα στους συμμετέχοντες καλλιτέχνες υπάρχουν και οι 2 καλλιτέχνες/πρωταγωνιστές από τα ΔΟΚΟΥΜΕΝΑ. Μια νέα κόντρα αρχίζει! Η συνέχεια στο επόμενο..

                                                                                   ^{Φανέρωσις: αποδέξου τον Βάρβαρο μέσα σου.}

Πηγή : http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/documenta-14-foboy-toys-danaoys-kai-dora-ferontas

LINKS

1. http://www.dw.com/el/e

2. http://www.dw.com/en/documenta-14-you-need-the-courage-to-experiment/a-17253286

3. https://medium.com/athenslivegr/documenta-14-what-happens-when-the-international-art-elite-goes-greek-b7be9c0352bb

4. http://www.sleek-mag.com/2016/04/14/why-documenta-14-could-be-good-for-athens/

5.http://popaganda.gr/250384-2/

6. http://www.spikeartmagazine.com/en/articles/doing-documenta-athens-rich-americans-taking-tour-poor-african-country

7.. http://popaganda.gr/250384-2/

8. http://greece.greekreporter.com/2017/02/08/documenta-horseback-event-approved-to-recreate-parthenon-frieze-scenes/

9. https://www.youtube.com/watch?v=ZLUHXuVJX3c&feature=youtu.be

10. http://www.dw.com/en/will-documenta-have-an-impact-on-athens-art-scene/a-3794198

11. http://athensbiennale.org/barbarians/