Gerhard Richter: Painting After All

                                                                          Gerhard Richter, Betty, 1977, Museum Ludwig, Cologne

                                                                                                                                            Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Εύσημα. Ο Gerhard Richter, 88 χρονών σήμερα, στο απόγειο της ευρωπαϊκής ελίτ, ο πλέον επιφανής ζωγράφος στον κόσμο κατά τους New York Times, απέδειξε ότι η ζωγραφική δεν πεθαίνει ποτέ. Απλά αλλάζει τρόπο έκφρασης. Η δική του ζωγραφική είναι εννοιακή, ρομαντική, αδέκαστη, ακριβής, με πλούσια αύρα. Τόσο παραστατική, όσο κι αφαιρετική. Μετά απο μερικές ενδιαφέρουσες αναδρομικές, (το 2012 στο Παρίσι και το 2018 στο Τόκυο), μια ακόμη ενδιαφέρουσα αναδρομική του παρουσιάζεται τώρα στo Metropolitan Museum of Art με τίτλο: Gerhard Richter-painting after all. Η έκθεση (4 Μαρτ.- 5 Ιουλ. 2020) παρακολουθεί χρονολογικά το έργο του από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέχρι σήμερα. Εξετάζει τους πειραματισμούς και τις καινοτομίες του από την "φωτο-ζωγραφική»  ως την αφαίρεση, από την γκρίζα και μονοχρωματική του περίοδο μέχρι τα εκκωφαντικά χρωματικά του έργα.. Ο Richter, πέρα από την μαγεία των έργων του κατάφερε να επανερμηνεύσει στον 20ό αιώνα, τα είδη της Ιστορίας της τέχνης: τα πορτρέτα, τα ιστορικά έργα, έως και τα τοπία!

                                                                             Abstraktes Bild, 1994 

Οι εκθέσεις του Richter αποτελούν πάντοτε γεγονός, σε όλον τον κόσμο, ειδικά μετά την αναδρομική του στην Tate Modern το 2012. Έκτοτε κυριάρχησε μια φρενίτιδα με αποτέλεσμα οι πωλήσεις έργων του να ξεπεράσουν στον οίκο Sotheby’s  στο Λονδίνο τα 61 εκατ. ευρώ για 6 έργα! Παράλληλα κυκλοφόρησε το βιβλίο Gerhard Richter: Large Abstracts που έγραψε ο  τεχνοκριτικός Benjamin Buchloh.Υπενθυμίζουμε ότι βιβλίο για το έργο του Richter έχει συγγράψει κι ο Έλληνας τεχνοκριτικός Ντένης Ζαχαρόπουλος..

Seascape, (Contrejour), 1969

Στην Αθήνα είχαμε την ευκαιρία να δούμε την αναδρομική του το 2005, όταν το Μουσείο Φρισύρα παρουσίασε 30 έργα  (από το 1960 ως το 2003) από την συλλογή του Georg Bockmann .Ήταν μάλιστα τότε, η πρώτη μεγάλη έκθεση Richter στην Ελλάδα μετά την λαμπρή αναδρομική του, το 2002 στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Ν. Υόρκης. Έκτοτε η πορεία του ανελίσσεται με γεωμετρική άνοδο, ενώ ο ίδιος δεν σταματάει να παράγει έργα στο εργαστήριό του στην Κολωνία. Οι συμπατριώτες του είναι μεγάλοι funs του Richter, αν αναλογιστεί κανείς ότι την έκθεσή του στο Βερολίνο επισκέφτηκαν πάνω από 250.000 άτομα μέσα σε δύο μήνες! Αλλά και στο εξωτερικό γίνεται χαμός..Στην Αμερική, στο Λονδίνο, στην Αυστρία, στην Ιαπωνία, το Ισραήλ..Δεν ξέρει κανείς πόσες εκθέσεις του γίνονται πλέον στον πλανήτη. το μεγάλο ερώτημα είναι: Πώς έγινε τόσο σημαντικός; Ο ίδιος ισχυρίζεται:"Δεν υπακούω σε κανένα κανόνα, σύστημα ή μόδα. Δεν έχω πρόγραμμα, στυλ, δεν υποδύομαι τίποτα. Αγαπάω την αβεβαιότητα, το άπειρο, και την μόνιμη ανασφάλεια”…

Μπλε του πάγου ή ηλεκτρικό πράσινο; Το επίτευγμα του Richter είναι ότι πραγματώνει μια υπέροχη, εύθραυστη, ρομαντική ζωγραφική, λουσμένη στους μπλε τόνους του πάγου, εντρυφώντας στην λεπτομέρεια όπως θα έκανε ένας κλασσικός ζωγράφος. Παράλληλα όμως, ασκεί μια δύσκολη, εννοιακή ζωγραφική, με βαθύ φιλοσοφικό background και ιστορικοπολιτικές αναφορές, ικανές να προβληματίσουν έντονα τόσο τους τεχνοκριτικούς όσο και τους θεατές για τα θέματα, τα μέσα που χρησιμοποιεί και τους στόχους του.

Εδώ και πολλά χρόνια, από το 1970, δίπλα στα ατμοσφαιρικά, ποιητικά του ζωγραφικά «δοκίμια», με τους χαρακτηριστικούς γκρίζους τόνους, εμφανίστηκαν αίφνης κάποιες κραυγαλέες χρωματικές συνθέσεις, με έντονη χειρονομιακότητα σε νεοεξπρεσιονιστικό ύφος. Μια δουλειά στον αντίποδα ακριβώς της άλλης. Το τοπίο θόλωσε. Ποιος είναι τελικά ο αληθινός Richter;

                                                                                        Abstraktes Bild, 1984

                                                                                         Αbstraktes bild, 1984

Διαφορετικότητα. Ο πραγματικός Richter είναι ένας σχολαστικός σκεπτικιστής έναντι κάθε προκάτ σκέψης, δόγματος, ρεύματος. Ακολούθησε την γνωστή γκριζογάλανη πορεία του ως ένας ελεύθερος σκοπευτής, ως «κλασσικός», σε μια εποχή έκρηξης του μοντερνισμού. Όταν την δεκαετία του ΄70 οι επιφανέστεροι συνάδελφοί του,(Beuys, Paik, Wostell,Cage) ήταν στην αντίπερα όχθη, στο ανατρεπτικό Fluxus, εκείνος ήθελε να ζωγραφίσει το τρυφερό, ιδιωτικό φως της κάμαρας του Vermeer και τους ομιχλώδεις ερειπιώνες ενός Caspar David Friedrich. Με τον δικό του  τρόπο τα κατάφερε. .Όσο για τις πολύχρωμες εκρήξεις του, ήταν το alter ego στην χρόνια, επίμοχθη, σοβαρή πραγματεία του, ήταν μια τρέλα στην οποία ούτε ο ίδιος πίστεψε στην αρχή, όπως εξομολογείται.
Το τελικό αποτέλεσμα τον δικαίωσε χρόνια αργότερα. Αποδείχτηκε, ότι ο περίπου κλασσικός τρόπος χειρισμού μιας φλουταρισμένης ασπρόμαυρης ή έγχρωμης φωτογραφίας, σε συνδυασμό με ένα αμφίσημο θέμα πυροδοτεί μια ενδιαφέρουσα εννοιακότητα που μετατρέπει το έργο σε πρωτοπορία! Η ζωγραφική αίφνης βρήκε έναν νέο λόγο ύπαρξης και έκφρασης.. Καλά νέα….


                                                                     H κόρη του Richter ζωγραφισμένη από τον ίδιο

Κατηγορίες. Και κακά νέα. Ο Richter κατηγορήθηκε από πολλούς και για πολλά. Στις αρχές ο Baselitz, επίσης σημαντικός γερμανός ζωγράφος τον αποκάλεσε «προδότη», γιατί  θεώρησε ότι μιμείται την αμερικανική pop art ζωγραφίζοντας κάτι αμερικανικούς πυραύλους να βομβαρδίζουν. Του θύμιζαν αντίστοιχους του Roy Lichtenstein.

              

                      Richter, Phantom Interceptors, 1964                                                                 Roy Lichtenstein, 1963 

Για το ίδιο ακριβώς θέμα, αλλά από αντίθετη σκοπιά, τον εγκάλεσε πριν λίγα χρόνια ο αμερικανός τεχνοκριτικός Robert Storr, διοργανωτής της μεγάλης αναδρομικής του στο ΜΟΜΑ! Στην συνέντευξη του καταλόγου της έκθεσης τον πιέζει να ..ομολογήσει πως πίσω από την ενέργεια αυτή κρυβόταν ένας αντιαμερικανισμός λόγω της ανατολικογερμανικής προέλευσης και βιωμάτων του καλλιτέχνη! Έλεος.. Ο  Richter απαντά με φλέγμα, πως το έργο του δεν υποκρύπτει κάτι, είναι μια ουδέτερη αναφορά, ένα «ρεπορτάζ». Ούτως ή άλλως –αντικρούει- η γερμανική pop art (στην οποία συμμετείχε κι ο φίλος του ο Polke), δεν έχει σχέση με την αμερικανική, δηλαδή μια «ξέφρενη, τεράστια, πολύχρωμη, αυθάδη τέχνη.»

Αντίλογος. Δυστυχώς τα βέλη ήρθαν κι από φιλικά χείλη. Ο αμερικανός τεχνοκριτικός Benjamin Buchloh, γεννημένος στην Γερμανία και φίλος του Richter, εξαπέλυσε δριμεία κριτική. Τον κατηγόρησε για κυνισμό αφού «χρησιμοποιώντας όλα τα τρυκ και τις τεχνικές, αναβίωσε όλο το πάνθεον της ζωγραφικής του 20ού αιώνα, προς αρέσκεια του πλήθους, αμαυρώνοντας όλες τις ζωγραφικές συμβάσεις». Ο επιθετικός μοντερνιστής τεχνοκριτικός δυστυχώς προσάπτει κίνητρα κι υποθέτει χωρίς αποδείξεις. Τα πράγματα είναι απλούστερα.

Είναι αλήθεια πως όταν το ΄65 ο Richter ζωγραφίζει μια λουσάτη γυναίκα να κατεβαίνει τις σκάλες παρωδεί το ομώνυμο έργο του Duchamp όπως βλέπουμε εδώ.

                      Richter,Woman Descending the Staircase, 1965                               M. Duchamp, Nude Descending a Staircase,1912
    

Μήπως κι ο τελευταίος όμως, (Duchamp) δεν έβαλε μουστάκι στην Τζοκόντα, κάτι που αποτέλεσε πολύ πιο μεγάλη ύβρι; Το ΄66 ο Richter ζωγράφισε πάλι την γυμνή γυναίκα του να κατεβαίνει την σκάλα Μόνο που εδώ, πρόκειται για ένα έγχρωμο, ρομαντικό έργο, χωρίς καμία παραμόρφωση. Είναι μια οπτασία με το γνωστό ονειρικό σφουμάτο του Richter, που δίνει μια αύρα μέθεξης μορφής και χώρου. Καμία σχέση με το έργο του Duchamp.

                                                                                           Ema (Nude on a Staircase), 1966

Το ΄71-΄72 κάνει 48 μεγάλα πορτραίτα διάσημων διανοουμένων με μια ομοιομορφία εγκυκλοπαίδειας. Δεν το κάνει με την συμβολική έννοια που τα παρατάσσει ο Boltanski,- ως μνημείο σφαγιασθέντων από τους ναζί-, αλλά για να σχολιάσει τον ισοπεδωτικό τρόπο που εξισώνει τις φυσιογνωμίες και την Ιστορία η λογική της εγκυκλοπαίδειας.Εδω βλέπουμε τα έργα που εκτίθενται στην γκαλερί του Στανφορντ. 

                                                     Paul Valery                                                              Giacomo Puccini

Κι όταν ζωγραφίζει μετέπειτα αναμμένα κεριά και κρανία δεν αναφέρεται μετωνυμικά στον El Greco και την φορτισμένη αντιμεταρρύθμιση. Παραθέτει απλώς, την ευθραυστότητα της ύπαρξης, του Χρόνου. Υπάρχει ένα μελαγχολικό, γερμανικό spleen πίσω απ’ όλα αυτά. Η έννοια της απουσίας ή της λήθης. Σ’ όλο του το έργο. Ένας ιδιότυπος υπαρξισμός…

                                                          Reader, 1994                                                                                             Two Candles, 1982


                                                                                                               Wiesental, 1985

                    (Ο Richter  άρχισε να ζωγραφίζει τοπία από το 1968 αλλά τα περισσότερα έργα του είναι αφαιρετικά..)

Baader - Meinhof. Kι η ιδεολογία; Είναι απούσα στο έργο του Richter;

Το 1988 ο Richter κάνει τα συγκλονιστικότερα έργα του. Εικονογραφεί σε μια σειρά αχνών, πλην υπαινικτικότατων  εικόνων όλη την Αποκαθήλωση της τρομοκρατικής ομάδας Baader- Meinhof και την δολοφονία της τελευταίας. Εικόνες, που θα περίμενε  κανείς να τρομάξουν, να εναντιώσουν, να τραυματίσουν το βλέμμα, να δηλητηριάσουν τον νου. Όχι. Οι εικόνες είναι συγκλονιστικές γιατί είναι βαθιά ανθρώπινες, οριακές, ένα κλικ πριν ουρλιάξουν, ένα κλικ πριν θαφτούν στην σιωπή, πριν αποφασίσεις. Αποκορύφωμα. Το νεκρό κεφάλι της νεαρής Meinhof. Ξαπλωμένο, άψυχο, με το σημάδι στον λαιμό από την κρεμάλα. Ύστερα πολυάριθμα κεφάλια στην κηδεία. Μετά τις εικόνες αυτές το έργο του Richter ωριμάζει απότομα.

Πορτραίτο της Meinhof  σε νεαρή ηλικία           
Και απαγχονισμένη..“Tote, October 18, 1977”Στον λαιμό τα σημάδια του απαγχονισμού με σχοινί..

Τεχνοζωώδης εποχή. Σ’ όλη του την ζωή προσπάθησε να είναι το αδέκαστο βλέμμα. Χωρίς τετελεσμένες απόψεις και εμφανή ιδεολογία. Δεν έγινε οπαδός. Σήμερα τι λέει;

« Στην εποχή μας κορεστήκαμε από την ανοησία, ξεφορτωθήκαμε την ανάγκη μας για ένα ευρύτερο σχήμα, ξεχάσαμε την ιστορία, απορρίψαμε την τέχνη και τους πατέρες μας ώστε το κάθε τι να είναι ελεύθερο και ζωώδες, τεχνοζωώδες. Δεν πιστεύω σε τίποτα απ’ όλα αυτά. Τώρα διανύουμε την τεχνοζωώδη εποχή. Αλλά τι θα κάνουμε όταν όλα γίνουν άχρηστα και χωρίς νόημα;

Είναι αδύνατον να υπάρξει κανείς χωρίς ιδεαλισμό. Πάντα φανταζόμουν πως ήμουν απ’ τους ελάχιστους που μπορούσαν να ζήσουν χωρίς ιδεαλισμό, για να ανακαλύψω αργότερα πως όλον εκείνο τον καιρό ζούσα γεμάτος αυταπάτες. Όντας ενάντιος στην ιδεολογία πίστευα πολύ στην άποψη αυτή».

Η τελευταία πράξη ιδεολογίας του Richter είναι το 2004 όταν δημοσίευσε ένα εικονογραφημένο βιβλίο για τον πόλεμο στο Ιράκ με τον τίτλο «War Cut». Περιέχει κείμενα και συνεντεύξεις για τον πόλεμο και έργα του. Ο δημοσιογράφος των New York Times πήγε να τον στριμώξει αλλά δεν τα κατάφερε. Του απάντησε πως η συνύπαρξη κειμένων και εικόνων είναι τυχαία και πως μπορεί κανείς να δει τις συνεντεύξεις και σαν λογοτεχνία!   Ευλυγισία πνεύματος..

                Self-Portrait, Three Times, 24.1.1990 (ιδέα παρμένη από την παρακάτω φωτογραφία- έργο του Duchamp)


                                                         Ο Marcel Duchamp κάνει σύσκεψη με τον εαυτό του..

Richter once again proves that the obvious, to which most of us are totally desensitized and (mis)spend our lives sleepwalking through, is the last thing we see.

“One has to believe in what one is doing; one has to commit oneself inwardly, in order to do painting. Once obsessed, one ultimately carries it to the point of believing that one might change human beings through painting. But if one lacks this passionate commitment, there is nothing left to do. Then it is best to leave it alone. For basically painting is idiocy.” (From Richter, 'Notes 1973', in The Daily Practice of Painting, p.78.)

                                                                                                    Cathedral Corner, 1987