100 χρόνια Bauhaus: Η πνευματική και μεταφυσική του διάσταση

 

Με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Σχολής Bauhaus και την έκθεση bauhaus imaginista* που διοργανώνει το Ινστιτούτο Γκαίτε σκεφτήκαμε να δώσουμε μια ιδέα στο ευρύ κοινό για τις καινοτομίες της ρηξικέλευθης αυτής Σχολής καθώς και την πνευματική και μεταφυσική διάσταση των σημαντικότερων δασκάλων της.

                                                                                                                                                Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Στο Bauhaus υπήρχε ένα δημιουργικό κλίμα όπου όλοι μάθαιναν από όλους, και επικρατούσε η ιδέα του Valery πως η διαφορετικότητα είναι πλούτος. Ο ιδρυτής του, Walter Gropius ήταν κατά της τέχνης των σαλονιών και υπέρ της ισότητας καθηγητών- μαθητών κάτι που επιβεβαίωνε στην πράξη ο ίδιος σερβίροντας το φαγητό στις γιορτές.

Τo Bauhaus προσπάθησε να επαναπροσδιορίσει τη σχέση ανάμεσα στην παιδεία, την τέχνη και την κοινωνία. Αυτή την προσέγγιση, που τη βρίσκουμε στο Μανιφέστο του Walter Gropius εν έτει 1919, τη συμμερίζονταν, εκτός από το Bauhaus, κι άλλα κινήματα του 20ού αιώνα, όπως εκείνα στην Ιαπωνία και στη Ρωσία. Το Bauhaus είχε εξαρχής διεθνή προσανατολισμό. Σπουδαστές και καθηγητές έρχονταν από όλη την Ευρώπη και την Ασία για να ενταχθούν στη Σχολή. Χαρακτηριζόταν από ετερογένεια και κατά καιρούς υιοθέτησε ιδέες του κινήματος Arts and Crafts, του σοσιαλισμού, του κομμουνισμού και του σπιριτουαλισμού, του σοβιετικού κονστρουκτιβισμού και του Neues Bauen. Είχε επίσης έντονη μεταφυσική διάσταση. Με την βίαιη διάλυση του Bauhaus από τους ναζί το 1933, αρκετά μέλη της κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κι άλλα αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Γερμανία. Έτσι, η ακτινοβολία του Bauhaus έφτασε σε χώρες και πολιτισμούς εκτός των συνόρων της Ευρώπης. Βασικοί διαμορφωτές της πνευματικότητας στο Bauhaus ήταν ο Wassily Kandinsky, ο Paul Klee κι ο Itten. 

 

Ο Kandinsky (1866-1944) έκανε έναν διδακτικό άθλο στο Bauhaus θέτοντας ένα εκπαιδευτικό πρότυπο που ενέπνευσε και τα μεταγενέστερα πανεπιστήμια τέχνης. Στο Bauhaus υπάρχει μια ατμόσφαιρα συλλογικότητας, ανοιχτές σχέσεις δασκάλων- μαθητών, κατάργηση των διαχωρισμών και ιεράρχησης των τεχνών, άνοιγμα της σκέψης, πειραματισμός και διάθεση για καινοτομίες και πρωτοπορία.

Πριν πάει στην Γερμανία και διδάξει στο Bauhaus είχε βοηθήσει πάρα πολύ στις αρχές της Σοβιετικής επανάστασης την εκεί εικαστική σκηνή. Εγκατέλειψε μια λαμπρή σταδιοδρομία νομικού - δίδασκε κιόλας Νομική- για την ζωγραφική σε σχετικά μεγάλη ηλικία.

Στο Bauhaus δίδασκε Στοιχεία Αφηρημένης Μορφής κι Αναλυτικό σχέδιο. Ήταν μία έρευνα στις δομικές σχέσεις των αντικειμένων τα οποία απλοποιούσε σταδιακά σε αφαιρετικά σχήματα. Το 1926 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Σημείο, Γραμμή, Επίπεδο» όπου ανέπτυξε τη θεωρία του για το σημείο και τη γραμμή, ως αυτόνομα εκφραστικά στοιχεία και τις αρμονίες που μπορούν να δημιουργήσουν. Εξάλλου γνώριζε καλά τι σημαίνει αρμονία καθώς ήταν εξαίρετος βιολιστής.

Ο Kandinsky δεν προχωράει στην αφαίρεση για καθαρά αισθητικούς λόγους. Στόχος του είναι η μύηση σε έναν πνευματικό κόσμο κι επηρεάζεται θεαματικά από τον θεοσοφισμό στις θεωρίες που διατυπώνει στα βιβλία του. Η χρωματική θεωρία του Kandinsky, είναι απότοκη του Goethe (1810) και του Steiner. Ο Steiner έλεγε πως «η τέχνη είναι η θυγατέρα του θεϊκού στοιχείου» κι ο Kandinsky από την πλευρά του, μετέφερε την θεοσοφική άποψη για την αρμονία των σφαιρών και των μορφών στην τέχνη. Η φόρμα, λέει, είναι δευτερεύουσα. Είναι ένα γυάλινο δοχείο που μέσα του καίει μια φλόγα. Οι οριζόντιες φόρμες είναι ψυχρές σε αντίθεση με τις κάθετες. Οι κινήσεις προς τα αριστερά είναι απελευθερωτικές και περιπετειώδεις, προς τα δεξιά καθησυχαστικές και συνηθισμένες. Το μπλε είναι ουράνιο χρώμα και εσωστρεφές, ντροπαλό, μαλακό, το κίτρινο γήινο, επεκτατικό, επιθετικό, σκληρό. Το πράσινο είναι αρμονικό γιατί συμβιβάζει το μπλε με το κίτρινο, ενώ το κόκκινο είναι δυνατό, κινητικό και ταραχώδες. Το κίτρινο είναι ξινό ενώ το μπλε έχει μια γεύση από φρέσκα σύκα. Η τρομπέτα έχει ήχο κίτρινο, το εκκλησιαστικό όργανο είναι μπλε.

Τα βιβλία του Kandinsky και ιδιαίτερα το «Για το πνευματικό στην τέχνη» που εκδόθηκε το 1912 άφησε εποχή. Εκεί αναλύει τις βασικές πνευματικές αρχές της τέχνης και τις εφαρμόζει στην γλώσσα των μορφών. Οι αναφορές του υποδεικνύουν και τις κατευθύνσεις του. Από τον Maeterlinck ως τον ιμπρεσιονιστή συνθέτη Debussy, τον Moussorgsky και τον φίλο του Arnold Schoenberg που γράφει ατονική, αφηρημένη μουσική. Κι από ζωγράφους όπως οι προραφαηλίτες, ο μεταφυσικός Boecklin, ο Cezanne ο μαγικός κολορίστας Matisse κι ο επαναστάτης της φόρμας Picasso. Στο επόμενο βιβλίο του «Σημείο, γραμμή επίπεδο» μελετά τις σχέσεις των μορφών και των χρωμάτων με τους ήχους και ειδικά με τους μουσικούς τόνους του Scriabin. Η θεοσοφία λέει πως υπάρχει μία ενιαία πηγή από την οποία ξεπηδάνε οι μορφές. Άρα οι μορφές είναι συγγενικές και έχουν αναλογίες μεταξύ τους. Έναν αντίστοιχο όρο με εκείνον των «αναλογιών» θέτει ο Scriabin όταν προσπαθεί να συνδυάσει τους ήχους με τα χρώματα. Τον ονομάζει «συναισθησία» και είναι η εναρμόνιση των αισθητηριακών μας οργάνων. Έτσι κι ο Kandinsky γράφει πως τo τρίγωνο εκπέμπει ένα πνευματικό άρωμα κι αν είναι μπλε δίνει ένα αίσθημα γαλήνης.

Τα χρώματα λέει, ανάλογα με την έντασή τους μπορεί να θυμίζουν φλάουτο ή βιολοντσέλο, πιάνο ή κοντραμπάσο. «Δεν υπάρχει –καταλήγει - στην τέχνη καμία φόρμα απολύτως υλική. Όλες μεταφέρουν μια εσωτερική δόνηση στον άνθρωπο.» Κι εκεί ακριβώς εντοπίζεται ο Πλατωνισμός στον Kandinsky σύμφωνα με τον οποίο αντιμετωπίζει τον κόσμο ως ένα ρεζερβουάρ αρχετυπικών ιδεών και ιδιοτήτων που μπορούν να κινητοποιήσουν την ευαισθησία των καλλιτεχνών παράγοντας διάφορες αρμονικές δομές. 

Ο Paul Klee (1879-1940), δίδασκε θεωρία της μορφής και της μορφοπλαστικής διαδικασίας. Το βιβλίο του «Παιδαγωγικό Λεύκωμα» (1925), που έγινε το εγχειρίδιο διδασκαλίας του Bauhaus, είναι μια παρουσίαση των αρχών του σχεδίου και αποτελείται από τις διδακτικές του σημειώσεις. Πρόκειται για μία πραγματεία απαραίτητη για την κατανόηση της μοντέρνας τέχνης, όπως είναι η πραγματεία του Leonardo da Vinci για την κατανόηση της αναγεννησιακής τέχνης. Εξηγεί τους μετασχηματισμούς στους οποίους υπόκειται η οπτική εικόνα, πριν γίνει σημαίνον σύμβολο, και το ρόλο που παίζουν η γραμμή, η αναλογίες και το χρώμα.

Δίνει μεγάλη σημασία στη διαδικασία «κυοφορίας» του έργου τέχνης που συνεπάγεται την παρατήρηση, την περισυλλογή και την κυριαρχία πάνω στην τεχνική: «Τίποτα δεν μπορούμε να βιάσουμε- λέει ο Κλέε-. Πρέπει να ωριμάσει το έργο από μόνο του. Κι αν έρθει κάποτε η στιγμή γι’ αυτό το έργο – τότε τόσο το καλύτερο!». Ο Klee πρόσθεσε στο Bauhaus την διάσταση της δικής του μουσικής αρμονίας στα χρώματα και τις φόρμες, όντας εξαίρετος βιολονίστας ο ίδιος αφού σε ηλικία μόλις 12 ετών έπαιζε με την συμφωνική ορχήστρα της Βέρνης. Στο Bauhaus δίδαξε επίσης ο Johannes Itten (1888-1967) που θεωρείται από τους μεγαλύτερους δασκάλους της τέχνης του χρώματος. Διερεύνησε όπως και ο Kandinsky τη σχέση ήχου και χρώματος. Στηρίχτηκε στις αρχές του χρωματικού τροχού του Adolf Hölzel και σχεδίασε τη δική του χρωματική σφαίρα. Πάνω από 50 χρόνια αφιέρωσε στη μελέτη της αντίληψης και της ψυχολογίας και της αισθητικής του χρώματος. Ήταν διευθυντής του τμήματος Γλυπτικής και δίδασκε στο προπαρασκευαστικό τμήμα της σχολής από το 1919- 1923. Οι μαθητές του βίωναν κιναισθητικά το χρώμα και μάθαιναν τις μεταφυσικές τους ιδιότητες.

O Itten, κυκλοφορώντας με καλογερικό ράσο, θα φέρει διάφορους περιπλανώμενους γκουρού και θα καταπιέσει τους φοιτητές με αναπνευστικές ασκήσεις και χορτοφαγία. Το κυλικείο της σχολής –θα τον κατηγορήσουν- μύριζε κάρυ έως κάτω στην σκάλα! Η «ταλιμπανική» εμμονή του στον Ινδουισμό θα τον εξωθήσει τελικά σε αναγκαστική παραίτηση από καθηγητή στο Bauhaus το 1923 όπου θα τον διαδεχθεί ο ματεριαλιστής Moholy Nagy..

Ο Itten, όπως τον περιγράφει ο Frank Whiteford στο βιβλίο του «Bauhaus» ήταν ένας μυστικιστής και σε συνεργασία με τον θεοσοφιστή Adolf Meyer επίσης καθηγητή στο Bauhaus και τον Kandinsky που ήταν επηρεασμένος τόσο από τον θεοσοφισμό όσο και από τον Rudolf Steiner, από το 1922 και μετά που μπήκε στην Σχολή, έφερναν διάφορους γκουρού και περιπατητικούς φιλοσόφους ανάμεσα στους οποίους ήταν κι ένας ονόματι gustav angel. O angel είχε την αρχή να μην χρησιμοποιεί ποτέ κεφαλαία γράμματα όταν έγραφε το όνομά του. Λέγεται μάλιστα ότι αυτήν την αρχή υιοθέτησαν οι μαθητές του Bauhaus και στην τυπογραφία γιατί μέχρι τότε οι αφίσες είχαν κεφαλαία μόνον γράμματα.. Ο Angel ήταν ένας ιδιόρρυθμος τύπος και η παρουσία του στην σχολή σίγουρα δεν θα πέρασε καθόλου απαρατήρητη.. Το δόγμα που ακολουθούσε ο Ελβετός Itten ήταν ο Μαζντεισμός, μίγμα Ινδουισμού και Ζωροαστρισμού. Πίστευε δηλαδή, πως υπάρχει μια συνεχής μάχη καλού-κακού και πως για να επικρατήσει η αλήθεια του καλού πρέπει κανείς να αποκαλύψει μέσα του μια ανώτερη, κρυμμένη πραγματικότητα. Αυτό απαιτούσε τον εξαγνισμό του σώματος και γινόταν με διάφορες σωματικές και πνευματικές ασκήσεις, φυτοφαγία και καθαρμούς.

  Καμιά εικοσαριά μαθητές τον ακολούθησαν, φόρεσαν κι αυτοί ράσο ενώ η καντίνα της Σχολής διέθετε πλέον μόνον μακροβιοτικές τροφές. Αν συνυπολογίσουμε μαζί με αυτά, την αυστηρότητα του κομμουνιστήWalter Gropius, αλλά και την εμμονή του Moholy Nagy να κυκλοφορεί ο ίδιος με φόρμα βιομηχανικού εργάτη σε αντίθεση με το καλογερικό ράσο του Itten μπορούμε να καταλάβουμε τι περνούσαν οι μαθητές του Bauhaus!

Ο Itten έφερε μεγάλες καινοτομίες στην καλλιτεχνική εκπαίδευση. Απαγόρευε να τον αποκαλούν καθηγητή, δεν αποκαλούσε μαθητές τους μαθητές του, ξεκινούσε τα μαθήματά του με αναπνευστικές ασκήσεις και διαλογισμό. Πίστευε ότι τέχνη και εμπόριο είναι δύο πράγματα ασυμβίβαστα. Οι ασκήσεις του Itten στο Bauhaus έβαλαν θεμέλια στις κατοπινές σχολές Arts Plastiques που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη, δεκαετίες αργότερα, γύρω στην δεκαετία του ’80. Φυσικά δεν υιοθετήθηκαν οι σωματικές ασκήσεις που τους έβαζε, π.χ έπρεπε να κάνουν πρώτα κινήσεις με το σώμα τους, να βιώσουν μια φόρμα πριν την ζωγραφίσουν σε χαρτί, ή ασκήσεις χαλάρωσης και διαλογισμού.

Μερικοί από τους φοιτητές του τον θεωρούσαν γκουρού και ακολουθούσαν τις πνευματικές του διδασκαλίες άλλοι ήταν πιο κοντά σε κολλεκτιβιστικές και σοσιαλιστικές απόψεις καθώς ο Walter Gropius ήταν κομμουνιστής. Ήταν φυσικό ωστόσο, σε μια επαρχιακή πόλη, όπως ήταν η Βαιμάρη, που παρακολουθούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα αλλόκοτα δρώμενα αυτής της Σχολής να δημιουργηθούν διάφορες αντιδράσεις. Έβλεπαν τους παράξενα ντυμένους μαθητές της Σχολής, άλλους με ρούχα βιομηχανικού εργάτη, άλλους με καλογερικά, κάποιοι προέρχονταν από εξτρεμιστικές ομάδες κι είχαν μακριά μαλλιά, ενώ κάποιοι άλλοι σε κάποια γιορτή ξύρισαν εντελώς τα κεφάλια τους και ζωγράφισαν σ΄ αυτά τα μαύρα τετράγωνα του Malevitch!. Όλα αυτά χαρακτηρίστηκαν μπολσεβίκικα και αναρχικά από τον μικροαστικό περίγυρο που φοβόταν μήπως γεννηθεί κι εκεί, η πρόσφατη τότε επανάσταση της Ρωσίας και με αυτό το πρόσχημα ο Χίτλερ συνέλαβε το 1933, 33 μαθητές της σχολής ως προπαγανδιστές της «εκφυλισμένης τέχνης» όπως την ονόμαζε τους έστειλε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ενώ ονόμασε το Bauhaus «γιάφκα μπολσεβίκικης κουλτούρας». Αυτή ήταν κι η αρχή του τέλους..

* Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 19 Απριλίου. Συνδιοργανωτές: Bauhaus Kooperation Berlin Dessau Weimar και Haus der Kulturen der Welt