Της Βασιλίκας Σαριλάκη
Τι χαρακτηρίζει το Αθηναϊκό underground; Ποιοί είναι οι κύριοι εκφραστές του και ποιές είναι οι διαφορές του από το διεθνές underground; Ποιούς τομείς της ελληνικής πραγματικότητας επηρέασε και πως εκφράστηκε εικαστικά και λογοτεχνικά; Σε ποιά πολιτική συγκυρία αναπτύχθηκε και ποιούς δρόμους άνοιξε; Συζητήσαμε με τον Θανάση Μουτσόπουλο, επιμελητή της έκθεσης “ Αθηναϊκό underground, 1964-1983” που παρουσιάζεται στο Camp μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου.. Η έκθεση που έχει μεγάλη επιτυχία, άνοιξε μια μεγάλη συζήτηση. Περιέχει πολύ αξιόλογα καλλιτεχνικά έργα αλλά και σπάνιο αρχειακό υλικό (φωτογραφίες, βιβλία, fanzines, χειρόγραφα) από διάφορες δραστηριότητες εκείνες της εποχής. Συμμετέχουν πολλοί καλλιτέχνες *
Έχει τόσο ιστορικό όσο και παιδευτικό χαρακτήρα, καθώς διαθέτει καλή τεκμηρίωση και διαμεσολάβηση των έργων με επιτόπου επεξηγηματικά κείμενα..Την διοργάνωση πλαισιώνουν διάφορες εκδηλώσεις και συναφείς συζητήσεις αλλά και ένα πολύ διαφωτιστικό, ομότιτλο βιβλίο με κείμενα φυσιογνωμιών του underground από τις εκδόσεις Athens Voice Books. Η έκθεση θα συνεχιστεί μετά τον Σεπτέμβριο με το Β΄ μέρος που αφορά στην διερεύνηση του αθηναϊκού underground από το 1984 μέχρι και σήμερα.
O επιμελητής, Θανάσης Μουτσόπουλος, δίπλα στην εξαιρετική αυτοπροσωπογραφία του Λεωνίδα Χρηστάκη..
Β. Σ. Θανάση, αποφάσισες να κάνεις έναν διαχωρισμό σ΄ αυτήν την έκθεση. Έβαλες κατ’ αρχήν δύο χρονολογίες ορόσημα για το underground, το 1964 και το 1983, ενώ μετά τον Σεπτέμβριο ακολουθεί και το Β' μέρος. Τί σηματοδοτούν αυτές οι χρονολογίες;
Θ. Μ. Το 1964 σηματοδοτεί την έκδοση του περιοδικού Πάλι. Το περιοδικό Πάλι συνδέεται με το κίνημα των Βeat που δεν είναι πολύ παλαιότερο στην Αμερική, άρα είναι up-to-date εκείνη την στιγμή στην Ελλάδα. Να σου θυμίσω, ότι την ίδια περίπου εποχή, 
ο Alain Ginsberg περνάει από την Αθήνα, και εγκαθίσταται για μερικούς μήνες, και θα κυκλοφορήσει μόνο στην Ελλάδα το πρώτο τεύχος του περιοδικού Residue, το οποίο θα συνεκδόσει ο Ginsberg. Άρα βάλαμε συμβατικά το 1964, ως το σημείο εκκίνησης αυτού του φαινομένου.. Βέβαια το 1964, δεν σηματοδοτεί ακριβώς ένα underground όπως θα το ορίσουμε πιο μετά..αλλά είναι αν θέλεις η απαρχή ενός φαινομένου..
Β. Σ. Είναι ένα ορόσημο..
Θ. Μ. Ναι..Το 1983, επίσης, είναι περίπου 20 χρόνια μετά, κάτι που κλείνει έναν κύκλο, αλλά σηματοδοτεί και κάτι άλλο στο δικό μου μυαλό, κι εδώ αρχίζω να γίνομαι πιο υποκειμενικός και βιωματικός.. Είναι λίγο μετά την εκλογή του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία. Και έχω την αίσθηση ότι η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία σηματοδότησε το τέλος πολλών πραγμάτων στην χώρα, όπως την εγκυρότητα της αριστεράς σε πολλά πράγματα, γιατί φαινομενικά η αριστερά είναι στην εξουσία, και την ίδια εποχή για διάφορους λόγους αρχίζουν σιγά-σιγά να κλείνουν ένα-ένα τα παραδοσιακά έντυπα του underground, οι παραδοσιακές δραστηριότητες της πλατείας Εξαρχείων, και ο χαρακτήρας της. Επομένως γύρω στο 1983 τα πράγματα αλλάζουν.
Β.Σ. Ας δώσουμε Θανάση μερικές συνισταμένες..μέσα από κάποια ερωτηματικά που χρειάζονται απαντήσεις.. Για παράδειγμα, ποιά ήταν η σχέση που είχε το δικό μας underground με το συνολικό φαινόμενο των sixties το οποίο θεωρώ ότι κυρίως εδώ αλλά και στην Αμερική είναι μια φάση που κρατάει μέχρι και το 1975..Δηλαδή για 15 χρόνια τουλάχιστον..
Θ. Μ. Πρακτικά έχεις δίκιο.. Σε διακόπτω για μια απαραίτητη διευκρίνηση..Να θυμίσουμε ότι μεταξύ του ‘67 και του ‘74 είχαμε εδώ μια στρατιωτική χούντα. Που σημαίνει ότι αυτά τα μεγάλα γεγονότα των sixties εμείς δεν μπορούσαμε να τα ζήσουμε στην ώρα τους..και στα λέω όλα αυτά, γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που έχουν ισχυριστεί ότι τα sixties, όπως τα εννοούμε, δηλ. την επανάσταση των νέων εμείς την ζήσαμε μετά το ‘74.
Λ. Χρηστάκης, Αυτοπροσωπογραφία με τα εντόσθια έξω,1960, photo Μ.Νταλούκας
Β. Σ. Εγώ συμφωνώ. Υπήρξε μια εύλογη χρονοκαθυστέρηση σ΄ αυτό το πράγμα..
Θ. Μ. Αν σκεφτείς ότι οι Αμερικάνοι ζήσανε την Άνοιξη των λουλουδιών, στο Παρίσι ζήσαμε τον Μάη του ‘68..
Β. Σ. Και στην Ιταλία ζήσαμε τα πολύ βίαια επεισόδια μετά τον Μάη του ‘68, με την έκρηξη των τρομοκρατικών ομάδων και του αντάρτικου πόλεων…όμως στην Ελλάδα ζήσαμε πολύ πιο πολιτικοποιημένα sixties μετά τα sixties στην ουσία! Έτσι δεν είναι;
Θ. Μ. Ακριβώς. Ναι.
Β.Σ. Κι ενώ τα sixties συνδέθηκαν στην Ελλάδα με μια ψυχεδέλεια και μια pop ατμόσφαιρα που τα βλέπουμε και σήμερα στις παλιές ελληνικές ταινίες, μια επιρροή που εκφράζεται κυρίως στην μουσική και το ντύσιμο, αλλά το καθεαυτό underground είναι πολύ πολιτικοποιημένο και προτείνει έναν ριζοσπαστισμό.
Θ. Μ. Ναι, αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας γίνεται αυτό..
Β. Σ. Ναι. Το άλλο ερώτημα είναι ποιές είναι οι ομοιότητες και διαφορές του Ελληνικού underground από το ξένο, αν και είπαμε ήδη δυό λόγια..
Θ. Μ. Καλή ερώτηση..Αν βάλουμε 3 παραμέτρους που προσδιορίζουν το διεθνές underground, την σεξουαλική απελευθέρωση, την χρήση ουσιών, παραισθητικών κυρίως αλλά και μια πολιτική, κριτική στάση απέναντι στην εξουσία, είναι φανερό ότι τα δύο πρώτα στην Ελλάδα δεν είχαν την ίδια έξαρση που είχαν στην Αμερική. Ενώ το τρίτο, το πολιτικό στοιχείο ίσως να ήταν και πιο έντονο από το Αμερικάνικο στοιχείο.
Στέλιος Δελιαλής, λογότυπο ντισκοτέκ, 1969
Β. Σ. Να προσθέσουμε κι ένα τέταρτο;
Θ. Μ. Ποιό;
Β. Σ. Το στοιχείο που έχει να κάνει με την πνευματική αναζήτηση..τον εσωτερισμό αλλά και την μπήτνικ ιδεολογία, όπως εκφράστηκε μέσα από την λογοτεχνία, από την συγγραφή βιβλίων με βιώματα, με ποίηση κλπ.
Θ. Μ. Ναι το πρώτο που είπες σχετίζεται με την επιρροή των ανατολικών θρησκειών, που είναι μια κυρίαρχη επιρροή, η επιρροή της Ανατολής στην Δυτική σκέψη..
Στέλιος Δελιαλής, κάρτα εορτών, 1972
Β. Σ. Ναι, γιατί η ψυχεδέλεια λίγο ως πολύ είναι η εκλαΐκευση μιας εκδοχής ‘ανοίγματος του πνεύματος” όπως ονομάζεται εκείνη την εποχή.
Θ. Μ. Διεύρυνσης της συνείδησης..
Β. Σ. Ναι..δηλαδή όλα αυτά συνδέονται και φτιάχνουν ένα μίγμα, το οποίο έχει να κάνει τόσο με την τέχνη όπου η ψυχεδέλεια, η ποπ αλλά και οι πειραματισμοί απογειώνονται αλλά και με την αναζήτηση ενός “ανοίγματος στην συνείδηση”. Να σου θυμίσω ότι γύρω στο 1965, ο Umberto Eco, διατυπώνει την άποψη περί “ανοιχτού έργου τέχνης”, ότι το έργο τέχνης πρέπει να είναι εφήμερο, ρέον, να συνδέεται με την κοινωνία κλπ, κάτι που επηρεάζει όχι μόνον το διεθνές ρεύμα Fluxus με τις προκλητικές performances του αλλά κι άλλα ρεύματα τέχνης και καλλιτέχνες που συντάσσονται σε μια προσπάθεια “ ανοίγματος της συνείδησης στην εμπειρία”. Η τέχνη γίνεται πιο βιωματική..Στην Ελλάδα όμως τι γίνεται;
Θ. Μ. Κοίταξε. Όταν πέφτει η δικτατορία, νομίζω πως αυτή η ανήσυχη ελληνική νεολαία προσπαθεί να κερδίσει πίσω τον χαμένο χρόνο και βιάζεται. Για παράδειγμα ενώ στην Αμερική η σεξουαλική απελευθέρωση κατακτιέται βήμα βήμα, εδώ εμείς μέχρι το 1974 δεν επιτρεπόταν καλά-καλά να φορέσεις μίνι φούστα. Αλλά και το κοινωνικό-πολιτικό underground ήταν τελείως απαγορευμένο μέχρι την πτώση της χούντας. Μετά όλα επιτρέπονται. Βέβαια πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι όσοι εκπροσωπούν το underground δεν παίρνουν μια σαφή πολιτική θέση αλλά κυμαίνονται από την συντηρητική δεξιά μέχρι την εξωκοινοβουλευτική αριστερά, αν και τους ταυτίζουμε κυρίως με την τελευταία.
Πάνος Κουτρουμπούσης, κολάζ, 1966
Β. Σ. Είναι στην ουσία οι λεγόμενοι αντιεξουσιαστές, αυτός ο όρος αρχίζει τότε να δημιουργείται, κάποιοι αναρχικοί, πολυδιαβασμένοι και κάποιοι σοβαροί τροτσκιστές, η ομάδα του Φελέκη κλπ. Αυτούς έχω στο μυαλό μου..
Θ. Μ. Είναι και κάποιοι μαοϊκοί..είναι κάποιοι που εκείνη την τεταμένη εποχή επιλέγουν τον δρόμο της αυτονομίας..
Β. Σ. Ναι..Ας πάμε τώρα στην έκθεση που από όσο γνωρίζω όχι μόνο έχει μεγάλη επιτυχία αλλά έχουν ανοίξει και συζητήσεις και κριτική. Κάποιος μάλιστα έγραψε ότι καλή η προσπάθεια αλλά έχουν αποκλειστεί οι γυναίκες..
Θ. Μ. Δεν έχει γίνει κανένας αποκλεισμός εσκεμμένα. Από λογοτεχνικής πλευράς υπάρχουν πάρα πολλά έργα δημιουργημένα από γυναίκες και στο βιβλίο της έκθεσης απαριθμούνται 16 λογοτεχνικά έργα γυναικών..Επίσης εσύ θα το θυμάσαι, θα είδες στα περιοδικά που εκτίθενται υπάρχουν πολλά φεμινιστικά περιοδικά. Είναι 3 μόνο σε μια βιτρίνα…
Β. Σ. Αλήθεια πόσα περιοδικά είχαν εκδοθεί τότε;
Θ. Μ. Α, εκατοντάδες.. Εμείς έχουμε καταγράψει και περιλάβει στο βιβλίο γύρω στα 100 αλλά υπάρχουν περισσότερα..κυκλοφόρησαν πολλά και στις σχολές, αλλά και στα σχολεία..
Β.Σ. Οι σημαντικότερες μορφές, οι σημαντικότερες προσωπικότητες του underground ποιες ήταν;
Θ. Μ. Στο θέμα των εκδόσεων κανένας δεν έχει μεγαλύτερη σημασία από τον Λεωνίδα Χρηστάκη. Αυτός εξέδωσε το ’74 με την πτώση της χούντας το Ιδεοδρόμιο που αποτελεί την ναυαρχίδα του underground. Κράτησε 127 τεύχη και κυκλοφορούσε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90..
Από την εικαστική πλευρά, ο Πάνος Κουτρουμπούσης θεωρείται ως ο γνωστότερος εκπρόσωπος του είδους, όπως και στην λογοτεχνία. Θα πρέπει ωστόσο εδώ να διευκρινίσουμε ότι τα έργ
α του ποτέ δεν εκτέθηκαν σε γκαλερί, αλλά μιλάμε για κάποιον που έκανε σκίτσα, σχέδια, κομιξ τα οποία δημοσιεύονταν..Δεν είχαν σκοπό να πουληθούν ως πρωτότυπα έργα. Δεν έκανε ποτέ καριέρα αλλά σήμερα εκτίθενται έργα του σε διάφορες εκθέσεις. Δυστυχώς δεν είναι πολλοί εκείνοι που στα εικαστικά έχουν ένα συμπαγές, συνεχιζόμενο, και συνεπές έργο. Είναι 5-6 άτομα..
Ο Πιτ Κουτρουμπούσης, photo Μ.Νταλούκας.
Ο Πιτ, που καλλιτεχνικά, αρχίζει να δραστηριοποιείται από την εποχή της Ιπτάμενης Παράγκας των ελλήνων υπαρξιστών (1953-56) , είναι ένα πρόσωπο σχεδόν μυθικό. Αργότερα, συνδέεται με τους πρώτους έλληνες μπήτνικς και την περίφημη ομάδα του περιοδικού ΠΑΛΙ (1963-67) και συνεχίζει στην «Σκηνή» (1967-75). Είναι ο ζωγράφος, υμνογράφος και ποιητής των ονειροπόλων και των απανταχού αποτυχημένων.(http://www.mediasoup.gr/node/57107)
Είναι επίσης ο πρόσφατα χαμένος Λάζαρος Ζήκος, ο Κωστής Τριανταφύλλου, ο Αλέξης Ταμπουράς, ο Νίκος Λυμπερόπουλος, ο Γιάννης Αρκούδης Χριστοδούλου, ο Χρήστος Ζυγομαλάς..κ. ά.
B. Σ. Πάντως ξέρεις Θανάση, επειδή αυτή η έκθεση είναι στην ουσία ιστορική, νομίζω θα μπορούσε να ερευνηθεί ακόμη περισσότερο, καθώς υπάρχουν πολλοί άλλοι άνθρωποι, καλλιτέχνες και μή που έχουν συνδεθεί ευρύτερα με το φαινόμενο του ελληνικού Underground.. Αν θυμάσαι ακόμη κι ο Χατζιδάκις είχε συνδεθεί κάποτε με τα Εξάρχεια κλπ..Υπήρχε και το λεγόμενο εναλλακτικό κίνημα που ξεπήδησε από το underground, ή εν πάση περιπτώσει συνδέθηκε με αυτό,,ένα είδος εναλλακτικής κουλτούρας που γεννήθηκε και επεκτάθηκε..
Λάζαρος Ζήκος, περιοδικό Κούρος, 1974
Θ. Μ. Ναι βέβαια..Ξέρεις υπάρχουν πολλά πράγματα δυστυχώς που έχουν χαθεί, αλλά θα ήταν ευχής έργον να μπορέσουμε να διερευνήσουμε ακόμη περισσότερο την υπόθεση αυτή.. Βέβαια πρέπει να είμαστε προσεκτικοί..Γιατί υπάρχουν διαφοροποιήσεις απόψεων ως προς το τί είναι το underground..Ήρθαν για παράδειγμα κάποιοι και μου είπαν: Γιατί βάζεις τον Ακριθάκη και τον Αργυράκη, αυτοί δεν είναι underground..Βεβαίως δεν είναι αλλά..
Β. Σ. Ξέρεις κάτι; Δεν χρειάζεται να μπαίνουμε κάτω από ετικέτες που θα μας περιορίζουν επί της ουσίας την έρευνα..Μπορείς να το πεις..π. χ. γύρω από το underground..
Θ. Μ. Οπωσδήποτε, Αυτό που προσπαθείς να κάνεις είναι μια αφήγηση. Αυτό προσπάθησα να κάνω. Μια αφήγηση μέσα από συγκεκριμένες αναφορές. Μακάρι στο μέλλον να μπορέσουμε να κάνουμε κάτι ακόμη καλύτερο..
Ο Χρήστος Ζυγομαλάς, μπροστά στο collage Exarchia Square Band ,1978, photo Μ.Νταλούκας.
Μία πολύ μικρή αναφορά γίνεται και στην ομάδα του ΚΡΟΚ, που δραστηριοποιείται στα Εξάρχεια, από το τέλος της δεκαετίας του 1970, μέχρι τον θάνατο του Νικόλα Άσιμου (Μάρτιος του 1988). Η αναφορά γίνεται με ένα πρωτότυπο κολλάζ του Χρήστου Ζυγομαλά , όπου απεικονίζονται τα μέλη του θρυλικού συγκροτήματος Exarchia Square Band (1978-79), σε παιδική ή νηπιακή ηλικία. Από το κολλάζ αυτό, λείπει ο βασικότερος, δηλαδή ο Νικόλας Άσιμος, διότι όταν φιλοτεχνήθηκε το κολλάζ (1978), δεν είχε φωτογραφία από την παιδική του ηλικία να δώσει.(http://www.mediasoup.gr/node/57107)
Ο Nicholas Liber (Νίκος Λιμπερόπουλος),photo Μ.Νταλούκας
Στις σημαντικές παρουσίες της έκθεσης, αναφέρουμε και τον Νίκο Λιμπερόπουλο (Liber) αλλά και τον Γιάννη Αρκούδη. Και οι δύο, ανήκουν στην ομάδα του Κίτρινου Σούρουπου, που αρχίζει να σχηματίζεται προς το τέλος της δικτατορίας με κέντρο δράσης το Χρυσό Κλειδί, στην Πλάκα. Η ομάδα αυτή συνδέεται γρήγορα με την drug culture (ιδιαίτερα με τα οπιούχα), και θεωρείται η συνέχεια της ευαίσθητης, και τελικά αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, των παλαιότερων «Απροσάρμοστων» του Κώστα Θεοφιλόπουλου.
Ο Αρκούδης, παρουσιάζει δύο έργα με «τιμώμενο» πρόσωπο, και στα δύο, τον Herman Brood. Στο ένα από τα δύο, μαζί με τον Brood, απεικονίζει και τον εαυτό του. Δυστυχώς, ο πολύ σημαντικός Liber, δεν παρουσιάζει ζωγραφικά έργα, αλλά μόνο κόμικς και το εξώφυλλο (όχι όμως το πρωτότυπο) του δίσκου Εν Λευκώ που φιλοτέχνησε για τον Παύλο Σιδηρόπουλο..(http://www.mediasoup.gr/node/57107
Ο Κωστής Τριανταφύλλου ξεκινάει να εκδίδει επί χούντας το περιοδικό Λωτός.Ο Λωτός ξεκινάει ως λογοτεχνικό περιοδικό τον Μάιο του 1968 Μετά το 4-5ο τεύχος, όταν καταργείται η υποχρεωτική λογοκρισία, το περιοδικό ασχολείται με θέματα όπως το αμερικανικό underground, o Marcuze, οι σουρεαλιστές κ.λ.π Ο Κωστής είναι επίσης ένας γνωστός εικαστικός αλλά και θεωρητικός της τέχνης, καθηγητής πανεπιστημίου στην Γαλλία κλπ..
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου