Εξαλείφοντας τον χρόνο… Jorge Luis Borges

Η τέχνη της ποίησης                                                                         Να κοιτάς το ποτάμι που είναι χρόνος και νερό,                                                                        και να θυμάσαι πως κι ο χρόνος είναι ποτάμι,                                                                        να ξέρεις πως πλανιόμαστε σαν το ποτάμι                                                                        και τα πρόσωπά μας χάνονται σαν το νερό.                  Να νοιώθεις πως η αγρύπνια είναι ένας άλλος ύπνος                  όπου ονειρεύεσαι πως δεν κοιμάσαι,                  κι ότι ο θάνατος που η σάρκα μας τον τρέμει,                  είναι ο ίδιος που κάθε βράδυ μοιάζει μ’ όνειρο                  Να βλέπεις στην ημέρα ή στον αιώνα ένα σύμβολο,                  της κάθε μέρας του ανθρώπου και των χρόνων του,                  να μεταλλάσσεις την επιδρομή του χρόνου                  σε μουσική, σε ψίθυρο και σύμβολο.                  Να βλέπεις πως ο θάνατος είναι ύπνος,                  το δειλινό ένα χρυσάφι μελαγχολικό,                  αυτή είναι η ποίηση                  η αθάνατη κι η ασήμαντη.                  που ξανάρχεται σαν την αυγή και σαν το δειλινό.            Ivan Aivazovsky                                                                   Καμιά φορά τα απογεύματα,                                                                      ένα πρόσωπο μας κοιτάζει από τα βάθη του καθρέφτη                                                                   η τέχνη πρέπει ναναι σαν αυτόν τον καθρέφτη                                                                   να μας αποκαλύπτει το ίδιο μας το πρόσωπο.                                                                   Λένε πως ο Οδυσσέας, χορτασμένος απ’ τα θαύματα,                                                                   έκλαψε από αγάπη σαν είδε από μακριά την Ιθάκη,                                                                   χλωρή και ταπεινή.                                                                   Η τέχνη είναι σαν ετούτη την Ιθάκη                                                                   η πράσινη αιωνιότητα – κι όχι τα θαύματα.                                                                     Η τέχνη είναι ατέλειωτη σαν το ποτάμι που κυλά,                                                                   κι όμως παραμένει                                                                   στον ίδιο αεικίνητο καθρέφτη του Ηράκλειτου,                                                                   που είναι ο ίδιος αλλά κι ο άλλος μαζί,                                                                   σαν το ποτάμι που κυλά.                                                                                                                                Jorge Luis Borges       Ivan Aivazovsky, 1898  O Όμηρος στην Ιλιάδα αποκαλεί τον ύπνο “αδελφό του θανάτου”. Κι ο Σοπενχάουερ επαναλαμβάνει συχνά την ταυτότητα ύπνος – θάνατος σ’ όλο του το έργο (welt als wille). O Μπόρχες που ήταν παθιασμένος αναγνώστης του Σοπενχάουερ προβάλλει την ιδέα, ότι έξω από το παρόν, ο χρόνος δεν υπάρχει. Κι ότι το ίδιο το παρόν που περιεργαζόμαστε είναι ήδη απατηλής φύσης.. “Ο ύπνος είναι για το άτομο ότι ο θάνατος για το είδος” αναφέρει ο Μπόρχες στην Ιστορία της Αιωνιότητας.                                                                                                 William Etty, Sleeping Nymph Satyrs, 1828  Επίσης, στον “ Κυκλικό Χρόνο” αναφέρεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρτυρία του Μάρκου Αυρήλιου που είναι η ακόλουθη: “ Κι αν ακόμα ζούσες τρείς χιλιάδες ή τριάντα χιλιάδες χρόνια, θυμήσου πως κανείς δεν χάνει άλλη ζωή, από αυτήν που ζει τώρα, ούτε ζει άλλη απ’ αυτήν που χάνει. Λοιπόν, το πιο μεγάλο χρονικό διάστημα ή το πιο μικρό, είναι ίσα. Το παρόν ανήκει σ’ όλους..το να πεθάνεις σημαίνει να χάσεις το παρόν, που είναι ένα χρονικό διάστημα απείρως μικρό.Κανείς δεν χάνει το παρελθόν, ούτε το μέλλον, γιατί κανείς δεν μπορεί να χάσει κάτι που δεν έχει. Θυμήσου πως όλα τα πράγματα περιστρέφονται γύρω απ΄ τις ίδιες τροχιές ακούραστα, και πως για τον θεατή είναι το ίδιο αν τα βλέπει έναν αιώνα ή δύο ή για μια αιωνιότητα..”                                                                                                               Liberi Pietro Sleeping Endymion  Το συμμεριζόμενο όνειρο. Από τα πρώτα του δοκίμια ο Μπόρχες ισχυρίζεται ότι “το εγώ δεν έχει εσωτερική συνοχή” και το διατυπώνει ως εξής: “ Συνειδητοποίησα πως η προσωπικότητα, που της δίνουμε μιαν υπερβολική και δυσανάλογη βαρύτητα, δεν είναι απολύτως τίποτα. Κατέληξα στην υποψία ότι ουδέποτε θα ερχόταν μια απόλυτη στιγμή – ικανή να εξαγοράσει όλες τις υπόλοιπες – για να δικαιολογήσει την ύπαρξή μου και κατάλαβα ότι οι στιγμές της ζωής μου δεν είναι παρά προσωρινές φάσεις που ακρωτηριάζουν το μέλλον, κι ότι πέραν του πρόσκαιρου και του περιστασιακού δεν είμαστε κανείς”. Διαπιστώνοντας αυτήν την περιστασιακότητα της ύπαρξης ο Μπόρχες προχωράει με αλτρουισμό σε μια “αποπροσωποποίηση” της ατομικότητάς του και καταστρέφει τα “πιστοποιητικά “του. Σε πολλά κείμενά του μάλιστα προσπαθεί να προσδιορίσει την έντονη διαίσθησή του ότι ο ίδιος είναι δημιούργημα κάποιου άλλου, ότι κάποιος άλλος τον έχει επινοήσει.. Στο διήγημά του ¨Τα Κυκλικά ερείπια” δίνει μια έντονη διατύπωση αυτής ακριβώς της διαίσθησης.. Αλλά και το σύμπαν είναι για τον Μπόρχες ένα όνειρο που ονειρεύονται οι πάντες. Το ‘συμμεριζόμενο όνειρο” όπως το ονομάζει στο ποίημα “ Το ξύπνημα”. Κι ο θάνατος είναι κι αυτός ένα όνειρο, όπως κι η τέχνη..                                                                                                                                Andromeda ‘s galaxy reflecting in water  Ο τριανταφυλλί τοίχος..  Σε μια απ’ τις πολλές περιπλανήσεις του στο Μπουένος Άιρες το 1928 ο Μπόρχες σταμάτησε σε μια γειτονιά για να περιεργαστεί κάποτε, έναν τριανταφυλλί τοίχο. Γράφει: “ Έμεινα ακίνητος και περιεργάστηκα εκείνη την λιτότητα. Σκέφτηκα μεγαλόφωνα: Κατά πάσα πιθανότητα θα είναι το ίδιο που ήταν εδώ και τριάντα χρόνια…Φαντάστηκα την εποχή..ακόμα πρόσφατη σ’ ορισμένες χώρες αλλά ήδη παρωχημένη σ’ αυτήν εδώ την άστατη γωνιά της οικουμένης..Μπορεί να κελαηδούσε ένα πουλί ..κι ένοιωσα γι’ αυτό μια μικρούλα στοργή – μικρούλα σαν πουλάκι…το σίγουρο είναι πως μέσα σ΄ εκείνη την ιλιγγιώδη πλέον σιγή ακούστηκε ένας άλλος ήχος εκτός χρόνου, ο ήχος ενός γρύλλου. Η εύκολη σκέψη “Βρίσκομαι στα χίλια οχτακόσια τόσο” έπαψε να είναι μια ασαφής συνάθροιση ασαφών λέξεων και ρίζωσε βαθιά μέσα σ΄ αυτήν την πραγματικότητα. Ένιωσα πως είχα πεθάνει, ένιωσα πως ήμουν ο αφηρημένος παραλήπτης του σύμπαντος..ήταν ένας αόριστος τρόμος εμποτισμένος με επιστήμη που είναι η καλύτερη μεταφυσική διαύγεια. Δεν πίστεψα, επ’ ουδενί, ότι είχα αναπλεύσει τον υποτιθέμενο ρου του Χρόνου..υποπτεύθηκα μάλλον πως κατείχα την επιφυλακτική ή απούσα αίσθηση της αδιανόητης λέξης αιωνιότητα. Μονάχα πιο ύστερα κατάφερα να διαλευκάνω την φαντασίωσή μου εκείνη..   Tο παλιό σπίτι του Μπόρχες στο Μπουένος Άιρες. Τώρα είναι κομμωτήριο! Όπως βλέπουμε είναι παλίο με ροδαλές αποχρώσεις όπως περιγράφει περίπου ο Μπόρχες στο αφήγημά του.. Το καταγράφω λοιπόν τώρα ως εξής: Η άδολη αυτή αναπαράσταση ομοιοσύστατων γεγονότων – η γαλήνη της νύχτας, ο λείος τοίχος, η επαρχιώτικη ευωδιά από αγιόκλημα, ο πρωτογενής πηλός _ δεν αποτελεί απλώς πανομοιότυπη επανάληψη όσων υπήρχαν σ’ αυτήν εδώ την γωνιά, εδώ και τόσα χρόνια, παρά είναι έξω από ομοιότητες κι επαναλήψεις η ίδια. Ο χρόνος, εαν είμαστε ικανοί να διαισθανθούμε αυτήν την ταυτότητα, αποβαίνει ανυπόστατο: η αδυναμία να διακρίνουμε και να διαχωρίσουμε μια στιγμή του φαινομενικού χτες και μιαν άλλη του φαινομενικού σήμερα, αρκεί για να τον εξαρθρώσει…”                                                                                                             Fu Baoshi, Crossing the Dadu River, 1951  Μια δαιμονικά έξυπνη ιδέα.. Αυτή η ιδέα της εξαφάνισης του χρόνου, της εξάρθρωσής του, διακατέχει κι άλλα, πολύ σημαντικά πνεύματα.. Έναν άριστο διάλογο πάνω στο θέμα ξετυλίγει στους ‘Δαιμονισμένους” ο Ντοστογιέφσκι.. Σταυρόγκιν: Στην Αποκάλυψη ο άγγελος ορκίζεται οτι δεν θα υπάρχει πλέον χρόνος.. Κυρίλωφ: Το ξέρω. Πολύ σωστά το λένε εκεί. Με σαφήνεια και ακρίβεια. Όταν φτάσει ολόκληρος ο άνθρωπος την ευτυχία, τότε δεν θα υπάρχει πια χρόνος γιατί δεν χρειάζεται κανείς τίποτα. Πολύ σωστή σκέψη. Στυρόγκιν: Πού θα τον κρύψουνε λοιπόν;. Κυρίλωφ: Πουθενά δεν θα τον κρύψουν. Ο χρόνος δεν είναι αντικείμενο, μα ιδέα. Θα σβήσει στο μυαλό.    *  Ο αργεντινός Jorge Luis Borges ( 1899- 1986) θεωρείται μία από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές του 20ού αιώνα. Παρόλο που είναι πιο γνωστός για τα διηγήματά του (όπου κυριαρχεί το στοιχείο του φανταστικού), ο Μπόρχες ήταν επίσης δοκιμιογράφος,ποιητής και κριτικός. Περισσότερα για την ζωή του εδώ.