Hell as Pavillion, Palais de Tokyo, Paris, συνέντευξη με τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη..

Της Βασιλίκας Σαριλάκη Εγκαινιάστηκε χθες στο Palais de Tokyo στο Παρίσι η έκθεση Hell as Pavillion  σε επιμέλεια Νάντιας Αργυροπούλου με την συνεργασία του Γιώργου Τζιρτζιλάκη με τον οποίο κάναμε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση. Η έκθεση, περιλαμβάνει πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες* κι ερευνά την σύγχρονη εικαστική αλλά και πολιτισμική μας ταυτότητα μέσα από ένα νέο, τολμηρό μοντέλο. Το πόσο η ανθρωπιστική κρίση επηρεάζει την πολιτισμική, από που ήρθαμε, που βρισκόμαστε και πού πάμε, και μέσα από ποιούς μηχανισμούς κατανόησης μπορούμε να αυτοπροσδιοριστούμε σήμερα, αποτελούν επαναλαμβανόμενα, ίσως και αγωνιώδη ερωτήματα στην συζήτηση. Το εάν σήμερα μπορεί το εικαστικό μας παρελθόν να μας δώσει σημερινές λύσεις ταυτότητας μέσω από την βυθοσκόπηση των πολιτισμικών μας αρχετύπων και να μας υποστηρίξει είναι ένα άλλο θέμα. Το πως αντιδρά η σύγχρονη τέχνη απέναντι στην κρίση επίσης, όπως και το πως σήμερα πλέον ο δημόσιος χώρος της πόλης γίνεται ένα απέραντο εκθετήριο του συλλογικού μας ασυνείδητου με εικόνες σύγχρονης τέχνης, graffiti κλπ.                                                                         Μαρία Παπαδημητρίου, SOUZY TROS, 2012 Β. Σ. Θα ξεκινήσω από τον τίτλο της έκθεσης που είναι απολύτως ενδεικτικός, έως εμβληματικός θα έλεγα της σημερινής κατάστασης στην Ελλάδα. Hell as pavillion. Σε ελεύθερη απόδοση, Η κόλαση Ελλάς σ΄ ένα περίπτερο.. Πριν μερικές μέρες που ήρθε ο πρόεδρος της Γαλλίας Francois Hollande το είπε κι ίδιος: η Ελλάδα έχει ήδη φτάσει στα μη περαιτέρω, στα όριά της. Οπότε προφανώς, η έκθεση αυτή, που εγκαινιάστηκε στο Palais de Tokyo, έναν πρωτοποριακό εκθεσιακό χώρο ενέχει και το βάρος να μεταφέρει στο Παρίσι και εικόνες μιας πραγματογνωμοσύνης της ελληνικής κρίσης. Με ποιό τρόπο το αντιμετωπίσατε αυτό, η επιμελήτρια της έκθεσης κι εσύ; Γ. Τζ. Ξεκινώντας, να σου πω, πως ο τίτλος της έκθεσης είναι δάνειο από την ταινία του Godard Socialism που χρησιμοποιεί αυτό το λογοπαίγνιο “Hell as” και που καταλαβαίνουμε όλοι τις συμπαραδηλώσεις του..Την έκθεση αυτή θα μπορούσαμε να την εντάξουμε σε μια σειρά εκθέσεων που προέκυψε με τον διάλογο που έχουμε αναπτύξει τα τελευταία χρόνια με την Νάντια Αργυροπούλου όπως ήταν για παράδειγμα η έκθεση Dirty Humanism που έγινε στο Λονδίνο πριν 2 χρόνια κι ουσιαστικά πρόκειται για μια ανασύσταση της γενεαλογίας της ελληνικής τέχνης. Δηλαδή έχουμε μια ανάγνωση του παρελθόντος, -όχι ακριβώς ιστορική- και μέσω αυτής απαντάμε σε ζητήματα του παρόντος αλλά και ερμηνεύουμε σε μεγαλύτερο βάθος την ελληνική νεωτερικότητα, με την ευρεία έννοια.. Κλειδί στην ανάγνωση αυτή αποτελούν τρείς προϋποθέσεις, χαρακτηριστικές μιας ελάσσονος κουλτούρας όπως της Ελλάδας, που αντλήσαμε από το βιβλίο των Deleuze- Guattari για τον Kafka. Πρώτον, μια ελάσσων κουλτούρα όπως η Ελληνική έχει έναν ισχυρό συντελεστή απεδαφικοποίησης. Είναι κάτι ανάλογο με τα greeklish, ένα ιδιαίτερο μικτό σύστημα “γλώσσας”,  που αντιστοιχεί όμως σε ανάλογες πολιτιστικές πρακτικές στην χώρα μας. Δεύτερον, έχουμε το πολιτικό νόημα που αποκτάει το ατομικό. Την έννοια δηλαδή, ότι κάθε ατομική υπόθεση σε έναν στενό χώρο, μια μικρή επικράτεια όπως η Ελληνική, συναρτάται αναγκαστικά με την πολιτική. Συνδέεται μαζί της. Άρα, αυτό που βλέπουμε και συζητάμε τόσα χρόνια στην Ελλάδα, ότι δηλ. ο ατομικός χαρακτήρας των έργων τέχνης είναι διεσταλμένος ή ότι πολλές φορές έχουμε μια σχέση με το παρελθόν “διογκωμένη” αυτό δεν αποτελεί αναγκαστικά μια Οιδιπόδεια φαντασίωση,  αλλά έχει μια πολιτική προέλευση και θεμελίωση. Και το τρίτο στοιχείο είναι η συλλογική αξία. Κι εδώ είναι κάτι που μας κατατρύχει πολύ τα τελευταία χρόνια και το συζητάμε πολύ ως υπονοούμενο χωρίς να το λέμε άνοιχτά. Β. Σ. Τι εννοείς ακριβώς;  Γ. Τζ. Εννοώ ότι εφόσον υπάρχει μια σπάνις ταλέντων κι όχι μια αφθονία σε μια ελάσσονα κουλτούρα μιας μικρής χώρας σαν την Ελλάδα, άρα τα έργα έχουν συλλογικό χαρακτήρα. Ή μια συλλογική προοπτική. Αυτό λοιπόν το τρίπτυχο (της απεδαφικοποίησης, του πολιτικού νοήματος του ατομικού και της συλλογικής αξίας ) το δοκιμάσαμε στην έκθεση αυτή σαν ερμηνευτικό εργαλείο της ελληνικής νεωτερικότητας. Αυτό είναι ένα στοιχείο βασικό που χαρακτηρίζει την ανάγνωση αυτή αν δεν είπα πολλά.. Β. Σ. Όχι, απλά είπες αρκετά θεωρητικά πράγματα κι εγώ ήθελα να γίνει πιο ορατή “εικονιστικά” η έκθεση αυτή, γιατί φυσικά, όσες εικόνες κι αν έχεις δεν μπορείς να φανταστείς τι είναι, ήθελα μια μεγαλύτερη “εικονιστική σαφήνεια” για το πως η κρίση της Ελλάδας μπορεί να ειδωθεί μέσα στον χώρο της έκθεσης στο Palais de Tokyo.. Γ. Τζ. Ωραία. Θα σου πω λοιπόν με ποιό τρόπο, αυτό το θεωρητικό σχήμα αξιοποιείται πλέον ως εκθεσιακό στοιχείο. Χρησιμοποιήσαμε την ιδέα του fresco αλλά χρησιμοποιήσαμε και την ιδέα του “συλλογικού στοιχείου” που σου έλεγα πριν,  και δημιουργήσαμε συσσωρεύσεις έργων που συνυπάρχουν. Χρησιμοποιήσαμε δηλαδή την εικόνα της τοιχογραφίας, ενός fresco, ενός μωσαϊκού.. Β. Σ. Που συνυπάρχουν πολλά πράγματα ταυτοχρόνως..το παλίμψηστο εννοείς; Γ. Τζ. Το παλίμψηστο έχει την έννοια της διαγραφής κι ενός πράγματος που αναγνωρίζεις από πίσω..αναφέρομαι στο  fresco..,την τοιχογραφία, την ιδέα ότι συνυπάρχουν αυτά..Πρόκειται ουσιαστικά για ένα υπερκείμενο όπου συνυπάρχει το παρελθόν μαζί με το παρόν. Κάτι σαν τις βυζαντινές τοιχογραφίες που έχουν μια πυκνή αφήγηση.. Κι εδώ έχουμε μια αυξητική μορφή, σχεδόν παραληρηματική. Και δεν ακολουθήσαμε την ιστορική συνέχεια στην απεικόνιση αλλά ενδιαφερθήκαμε περισσότερο να δώσουμε μια ένταση με τις αλληλεπιδράσεις των έργων.. Β. Σ. Ναι κατάλαβα.. Έχει γραφτεί όμως ότι υπάρχουν στην έκθεση αλληλεπιδράσεις που αποτελούν προϊόν ενός ιδιότυπου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και πως υπάρχουν εντελώς διαφορετικά έργα στον ίδιο χώρο.. που συνδιαλέγονται νοερά.Πως συνυπάρχουν επίσης και αντίθετα έργα.. με διαφορετικές εντελώς νοηματοδοτήσεις. Θέλεις να δείξεις τι; Κάνοντας αυτόν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό τι θα ήθελες να προκαλέσεις στον θεατή; Ένα αίσθημα πυκνό με βομβαρδισμό διαφορετικών εντυπώσεων; Γ. Τζ. Όχι βομβαρδισμό..Μια πολλαπλή ανάγνωση.   Β. Σ. Γιατί ενδεχομένως έτσι να δημιουργήσεις κι ένα σουρεαλιστικό αποτέλεσμα.. έτσι; Γ. Τζ. Υπό μίαν έννοια μπορείς να το πεις κι αυτό αλλά δεν είναι ο αφετηριακός στόχος. Β. Σ. Γιατί δεν επιδιώξατε να δώσετε εικόνες με κεντρική έμφαση στο σήμερα; Γ. Τζ. Γιατί δεν υπάρχει το σήμερα μόνο του. Αυτό ήταν μια λάθος ανάγνωση που γινόταν στην Ελληνική τέχνη. Γιατί η τέχνη δεν λειτουργεί μόνον παροντικά και ειδικά σε περιόδους κρίσης που αναφέρεις κι εσύ, επανέρχονται με δριμύτητα θέματα ταυτότητας. Συνέχειας και ασυνέχειας. Κατά συνέπεια, άμα θέλουμε να καταλάβουμε το παρόν, πρέπει να ξεκινήσουμε από το παρελθόν. Αυτό είναι πιστεύω μια ριζοσπαστική άποψη που πρέπει να την επαναφέρουμε πολύ ζωντανά στην συζήτησή μας. Β. Σ. Ναι, συμφωνώ απόλυτα.. Γ. Τζ. Ύστερα βλέπουμε σήμερα τους περισσότερους καλλιτέχνες να διερευνούν ζητήματα του παρελθόντος, την έννοια του αρχείου, ή ιδεών του παρελθόντος κλπ για να βρουν απαντήσεις στο σήμερα. Το παρόν δεν υπάρχει γυμνό κι απομονωμένο.   Β.Σ. Ωραία να σε ρωτήσω κάτι  σε σχέση μ΄ αυτό; Πρόσεξα, ότι στις παράλληλες εκδηλώσεις που θα κάνετε με προβολές φίλμς έχετε και μια παλιά ταινία του Αλέξη Δαμιανού. Υπάρχει κι εδώ η λογική ότι ψάχνουμε πολύ πίσω αλλά και στον μοντερνισμό για να αυτοπροσδιοριστούμε ξανά; Άσε που και στην έκθεση είδα έργα από την δεκαετία του ‘30..Έτσι δεν είναι; Γ.Τζ. Φυσικά κι υπάρχουν κι οι Κυνοκέφαλοι, που είναι μεταβυζαντινό έργο του 18ου αι. Αυτή η σχέση του ανθρώπινου με το ζωώδες είναι στην ρίζα της νεωτερικότητας κι άξιζε να δείξουμε πως υπάρχει ήδη σ΄ αυτό το έργο του 18ου αι...Είναι αυτή η σουρεαλιστική διάσταση για την οποία μίλησες κι εσύ αλλά εδώ θα χρησιμοποιούσα καλύτερα τον όρο Εθνογραφικό σουρεαλισμό που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα κι έχει αυξημένο ενδιαφέρον για την λαογραφία κλπ. Αυτός λοιπόν ο Εθνογραφικός σουρεαλισμός έχει και προγενέστερα δείγματα, κάποιες γέφυρες εισόδου, έργα όπως τον Άγιο Χριστόφορο με την μορφή Κυνοκέφαλου κλπ.. Β. Σ. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι επιχειρείται μέσα στην περίοδο της κρίσης να ξαναδιαβαστεί  μέσα από μια καινούργια ενδεχομένως σήμερα οπτική, πιο επείγουσα από ποτέ, η Ιστορία της εικαστικής μας έκφρασης και ταυτότητας.. Γ.Τζ. Ναι, με την Ιστορία ως εργαλείο ανάγνωσης του παρόντος.. Β. Σ. Ωραία. Να προχωρήσουμε με κάτι που θεωρώ υποχρέωσή μου και χρέος μου να σε ρωτήσω. Βλέπω ότι υπάρχει μια εμφανής πολιτική διάσταση σ΄ αυτήν την έκθεση σε ορισμένα έργα με την στενή και σ΄ άλλα με την ευρεία έννοια αλλά όπως γνωρίζουμε η κατάσταση στην Αθήνα ειδικά είναι εκρηκτική. Σήμερα έχουμε φτάσει πλέον στο σημείο όπου υπάρχουν άνθρωποι που αποκεφαλίζουν ανδριάντες από τα πάρκα για να τους πάνε στο χυτήριο να βγάλουν λεφτά, άλλοι που κλέβουν τον χαλκό από τα καλώδια, άλλους που κλέβουν τα καπάκια από τους στύλους της ΔΕΗ ή τις υδρορροές κλπ. Και προχτές που κατέβαινα την Αραχώβης είδα κι ένα στρώμα με σεντόνι κατάχαμα στο πεζοδρόμιο, μια εικόνα Μπαγκλαντές.. Θέλω να πω..μέσα σ΄ αυτήν την γενικότερη άθλια κατάσταση κρίσης μπορεί η ελληνική τέχνη και οι καλλιτέχνες να επιβιώσουν; Καταλαβαίνεις τι θέλω να πω..Δεν ξέρω..κάνοντας μια έκθεση στο εξωτερικό, κι έχοντας μιαν ευθύνη να μεταφέρεις μιαν εικόνα, τι μπορείς να πεις; Γιατί κι εσείς σίγουρα θα συγχρωτιστείτε εκεί με ανθρώπους θα μιλήσετε στις εκδηλώσεις κλπ..Εσύ τι σκέφτεσαι να μεταφέρεις από αυτό το δραματικό πράγμα; Γ,Τζ. Κοίτα Βασιλίκα, αυτό είναι ένα ερώτημα που όπως ξέρεις κι αυτό υποφώσκει σε πολλές συζητήσεις.. Β. Σ. Είναι ένα βαρύ ερώτημα αλλά εγώ θέλω να στο θέσω γιατί είναι απόλυτα ειλικρινές από την πλευρά μου.. Γ. Τζ. Δεν είναι βαρύ ερώτημα, δεν το θεωρώ έτσι. Είναι ένα πραγματικό ερώτημα. Πρέπει να μην ξεχνάμε όμως ότι το γεγονός ότι υπάρχει αυτή η εξαθλίωση, αυτή η αποσυναρμολόγηση του συνεκτικού ιστού κι η διάλυση της κοινωνίας, τα υψηλά επίπεδα φτώχειας κι όλα αυτά τα πράγματα, δεν σημαίνει ότι έχει σταματήσει η ανθρώπινη δημιουργία κι ότι κλείνει εδώ. Πρόσεξε, αυτό θέλει προσοχή γιατί κινδυνεύουμε μετά από έναν λαϊκισμό. Δεν σημαίνει ότι η δημιουργικότητα σταματάει κι ότι πρέπει να εξαντλείται σε αλληλεγγύη και προσφορά διατροφής κλπ. Αυτά είναι απαραίτητο να γίνονται φυσικά, και συμμετέχει κι η τέχνη σ΄ αυτό αλλά κι η καλλιτεχνική δημιουργία δεν είναι κλειστός ορίζοντας.. Β. Σ. Όχι, εγώ δεν αναφέρομαι στο πόσο η τέχνη είναι κλειστός ορίζοντας κι αλληλεπιδρά με την κοινωνία. Αυτό είναι άλλωστε διαχρονικό ερώτημα. Απλά αναρωτιέμαι κατά πόσον η ανθρωπιστική κρίση που περνάμε μεταφέρεται στην πολιτισμική κρίση.. Γ. Τζ. Ασφαλώς μεταφέρεται..Και σε περιόδους τέτοιας δριμείας έντασης είναι όμως που αυξάνεται κι η δημιουργική παρόρμηση κι η κοινωνία επαναφέρει τον στοχασμό σε πολλά ερωτήματα. Προφανώς ζούμε εποχή μεγάλων πολιτικών, πνευματικών και πολιτισμικών ανακατατάξεων που έχουν να κάνουν με τις κοινωνικές συγκρούσεις και την υποβάθμιση της Ελλάδας. Άρα έχουμε ένα μεγάλο θέμα να συζητήσουμε: ποιά είναι η σημασία και ποιός είναι ο ρόλος της σύγχρονης τέχνης σήμερα.. Αυτό είναι ένα ερώτημα που μας αφορά όλους..Τί κάνει η σύγχρονη τέχνη σήμερα; Απεικονίζει την κρίση; Την αναπαριστά; Την διεμβολίζει; Λειτουργεί δυναμιτιστικά; Συνδιαλέγεται μαζί της; Β. Σ. Και ξέρεις κάτι; Μέσα στην σύγχρονη τέχνη πλέον πρέπει να συμπεριλάβουμε και τα graffiti, και αυτές τις εικόνες της πόλης με την έννοια ότι κι αυτές επειδή έχουν διηθηθεί και από έργα σημαντικών συγχρόνων καλλιτεχνών όπως είναι του Banksy ή των διάσημων comics ή των cartoons δεν εκπροσωπούν πλέον την έννοια των graffiti- συνθημάτων, όπως ήταν λ. χ στον Μάη του ’68.. Νίκος Χαραλαμπίδης (Hollow Airport Museum), Exercises on Democracy, 2012 Γ. Τζ. Όχι φυσικά δεν είναι.. Β. Σ. Αυτό σημαίνει ότι η τέχνη σ΄ έναν μεγάλο βαθμό, υπάρχει κι απεικονίζεται και στους τοίχους του δημόσιου χώρου. Τ. Τζ. Φυσικά.. κι έχουμε ξαναπεί Βασιλίκα μαζί, πως το μεγαλύτερο έργο τέχνης που έχει ο άνθρωπος είναι η ίδια η Πόλη. Έτσι; Η πόλη είναι το ασυνείδητο. Οι καταγραφές του. Β. Σ. Ε ναί..το συλλογικό ασυνείδητο είναι.. αλλά και το συλλογικό συνειδητό πλέον! Γ.Τζ. Τόχουμε συζητήσει αυτό το πράγμα κι άλλη φορά..ασφαλώς είναι..κι όπως ξέρεις και στην έκθεση του Παρισιού έχουμε έργα και ομάδες που έχουν τέτοιο ενδιαφέρον. Επίσης η έκθεση αυτή δεν διοργανώνεται από κανέναν δημόσιο οργανισμό ή δημόσιο χρήμα αλλά χορηγική υποστήριξη.        Στ. Φαϊτάκης, Βασίλειος Βουλγαροκτόνος, 2010                              Kavecs, The Black Circle Documentary, 2012 Β. Σ. Κι είναι πολύ ευχάριστο που θα γίνει αυτή η έκθεση, πολύ ανακουφιστικό γιατί ανασκευάζει και την κακή εικόνα εκείνης της ελληνικής έκθεσης στο Grand Palais που επιμελήθηκε η κα Βαρουξάκη. Εδώ δίνεται μια εντελώς άλλη εικόνα της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Γ.Τζ. Κοίταξε, η γνώμη μου είναι πως μια έκθεση είναι ένας μηχανισμός..μια κοινωνική μηχανή.. Η έκθεση δεν μπορεί να είναι μια παράτα εικόνων. Συνδιαλέγεται και πρέπει να βρίσκεται στον πυρήνα του θέματος..αυτού που θέλει να δείξει. Άμα δεν το κάνει αυτό, η έκθεση είναι αποτυχημένη. Άρα γιαυτό συζητάμε για κάποιες ανατροπές της συμβατικής εκθεσιακής λογικής παρουσίασης των έργων. Δηλαδή αυτή η έκθεση στηρίζεται σε οπτικές συστάδες, clusters..που έχουν την δομή μιας μικροκοινωνικής συνθήκης. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η σημερινή συνθήκη. Αυτό που υπάρχει σήμερα. Είναι το ερώτημα. Γιατί ουσιαστικά μια έκθεση είναι το ερώτημα δεν είναι μια απάντηση. Είναι το ερώτημα του: Τί είναι αυτό που συμβαίνει; Τί είναι αυτό που μας συμβαίνει σήμερα; Που είμαστε σήμερα; Που πηγαίνουμε; Που βρισκόμαστε; Πώς φτάσαμε ως εδώ; Β.Σ. Ναι, ναι.. Γ. ΤΖ. Άρα είναι ερωτήματα που σχετίζονται με αυτό που λες, το πώς ζούμε σήμερα , ποιά είναι αυτή η κοινωνική συνθήκη, αυτό που ζούμε μέσα κι έξω από τα σπίτια μας, αλλά ταυτόχρονα μια έκθεση προσπαθεί να δώσει κι έναν ορίζοντα σ΄ αυτά τα ερωτήματα. Δεν είναι απλώς η περιγραφή τους. Και το μεγάλο μας πρόβλημα είναι να τοποθετούμε σε ορίζοντα τα προβλήματα. όλοι έχουμε ένα άγχος, όλοι είμαστε σε συνθήκες πανικού.. Β.Σ. Και βιαζόμαστε να απαντήσουμε πρόχειρα.. Γ.Τζ. Ή βιαζόμαστε να απαντήσουμε ή βυθιζόμαστε εύκολα στην απελπισία ή στην αποφυγή δηλ. να ξεφύγουμε.. Αλλά αυτά δεν δίνουν λύση. Το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα είναι οι μηχανισμοί κατανόησης. Αυτό που μας λείπει –και τώρα μπαίνουμε στην πραγματική συζήτηση- είναι αυτοί οι μηχανισμοί. Δεν έχουμε αναπτυγμένους μηχανισμούς κατανόησης. Έχουμε ανεπτυγμένες απωθήσεις. Κι η τέχνη τόσα χρόνια λειτουργούσε μέσα από μηχανισμούς απώθησης. Η τέχνη στην Ελλάδα, πιστεύω, για πολλά χρόνια, και το μεγαλύτερο μάλιστα κομμάτι της, ήταν η  μείζων απώθηση. Β. Σ. Πράγματι. Γ. Τζ. Ήρθε η ώρα λοιπόν να δούμε ξανά πράγματα ανόμοια αν συνδιαλέγονται. Για παράδειγμα: μπορούμε να δούμε αν συνδιαλέγεται ο Κανιάρης, ένας καλλιτέχνης της γενιάς του '΄60 με τον Εγγονόπουλο ή τον Εμπειρίκο που είναι  καλλιτέχνες της γενιάς του ‘30; Δηλαδή η γενιά του 30 συνδιαλέγεται με την γενιά του 60; Αυτό είναι ένα ερώτημα που θάπρεπε κάποτε να απαντήσουμε.. Β. Σ Εγώ πιστεύω πάντως πως συνδιαλέγονται σαφώς.. υπάρχει υπόγεια, αρχετυπική συγγένεια. Γ. Τζ. Επίσης η γενιά του ‘60 συνδιαλέγεται με την επόμενη γενιά; Των νεώτερων; Αυτά λοιπόν που συνηθίσαμε ουσιαστικά να τα εγκιβωτίζουμε σε νησίδες, σε αυτόνομα νησιά.. Β.Σ Και σε ταμπέλες.. Γ. Τ. και σε ταμπέλες..πρέπει να τα δούμε ξανά, να τα αναδιατάξουμε. Και μέσα απ΄ αυτά να καταλάβουμε πως μπορεί να συγκρίνουμε τα μανεκέν του Εγγονόπουλου με τα ανδρείκελα του Κανιάρη.. Μπορούμε να δούμε σ΄ αυτά ότι είναι δύο διαφορετικές μορφές του ασυνειδήτου. Δύο αναπαραστάσεις του ασυνειδήτου.Του μεσοπολεμικού ασυνειδήτου και τον διάλογο με την αρχαιότητα και το ασυνείδητο της ερειπίωσης, που ο Κανιάρης προανήγγειλε πριν απ΄ όλους.. έτσι; Το ελληνικό τοπίο σαν μια εκτεταμένη συσσώρευση θραυσμάτων κι ερειπίων..      Νίκος Εγγονόπουλος, Λεπτομέρειες του Μηχανισμού μιας Εθνεγερσίας, 1939,  Βλάσης Κανιάρης, Πρώτο και Δεύτερο επίπεδο,1974 Άρα μπορούμε να δούμε σήμερα διαφορετικές αναγνώσεις.. Μπορούμε να δούμε τον Κυνοκέφαλο, το έργο αυτό του ανώνυμου αγιογράφου του 18ου αι. που έχει το Βυζαντινό μουσείο και την σχέση με το ζωώδες και το μη ανθρωπόμορφο ως έναν διάλογο με την ρίζα της νεωτερικότητας; Μπορεί να δούμε δηλαδή ότι η Βυζαντινή τέχνη είναι στον πυρήνα της νεωτερικότητας χωρίς τόσα χρόνια να τόχουμε συζητήσει; Ορίστε ορισμένα θέματα που είναι πιο συγκεκριμένα και αφορούν και στην έκθεση.. Β. Σ. Ναι, έχει μεγάλη σημασία να δούμε πως συνδέονται σε μεγαλύτερο βάθος όλα αυτά.. Κι έτσι να βρούμε την ταυτότητά μας μέσα από το βάθος μας.                             Γ. Τζ. Άρα λοιπόν μπορούμε να δούμε ξανά σε μια νέα ανάγνωση το έργο του Κανιάρη. Μπορούμε να δούμε ξανά την έννοια της μελαγχολίας και του χαρωπού πένθους που θέτει ο Ιωάννης της Κλίμακος στο βιβλίο αυτό που το ξέρεις,κι αν αυτά είναι συστατικές έννοιες της νεώτερης κουλτούρας μας. Μπορούμε να επανεξετάσουμε την ταυτότητά μας. Και μπορούμε να επανατοποθετήσουμε έναν ορίζοντα κατανόησης αυτών που μας συμβαίνουν. Δεν πρέπει να κρυφτούμε, δεν πρέπει να τρομάξουμε.. Ούτε το ένα ούτε το άλλο..Αυτό είναι το μεγάλο θέμα.. Πρέπει να το αντιμετωπίσουμε.. Χρειαζόμαστε να καταλάβουμε τι είμαστε, από που ήρθαμε και που είμαστε. * Διάρκεια έκθεσης: 27 Φεβρουαρίου - 4 Απριλίου 2013, Επιμέλεια, Νάντια Αργυροπούλου, Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, Γιώργος Τζιρτζιλάκης Ομάδα εργασίας, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Γιασεμή Πέρου, Βασιλική-Μαρία Πλαβού, Γιώργος Ρυμενίδης Καλλιτέχνες: Αλέξης Ακριθάκης, Λουκία Αλαβάνου, Νάνος Βαλαωρίτης,Marie Wilson-Βαλαωρίτη, Γιάννης Βαρελάς, Κωστής Βελώνης, Λυδία Βενιέρη, Τάσ άσ ος Βρεττός, Βαγγέλης Βλάχος, Τάκης Γιαννούσας, Δημήτρης Δημητριάδης, Νίκος Εγγονόπουλος, Ανδρέας Εμπειρίκος, Χάρις Επαμεινώνδα, Τάκης Ζενέτος, Λάκης & Άρης Ιωνάς (The Callas), Βλάσης Κανιάρης, Βασίλης Π. Καρούκ, Ανδρέας Ragnar Κασάπης, Anja Kirschner & David Panos, Πάνος Κουτρουμπούσης, Θάνος Κυριακίδης (Blind Adam), Κωνσταντίνος Λαδιανός, Στάθης Λογοθέτης, Ανδρέας Λόλης, Παναγιώτης Λουκάς, Αντώνης Ντόνεφ, Ραλού Παναγιώτου, Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης, Σαπρόφυτα, Κώστας Σαχπάζης, Χριστιάνα Σούλου, Κώσ ώσ τας Σφήκας, Θανάσ άσ ης Τότσικας, Ήρα Τριανταφυλλίδη, Ίρις Τουλιάτου, Κωστής Τριανταφύλλου (Costis), Στέλιος Φαϊτάκης, Σάββας Χριστοδουλίδης, KavecS (Βάνα Κωσταγιόλα & Κωστής Σταφυλάκης), Souzy Tros (Μαρία ία Παπαδημητρίου), Hollow Airport Museum (Νίκος Χαραλαμπίδης).