Portals webinar

Webinar and video by #Vassilika_Sarilaki 

Παρακολουθείστε την ψηφιακή περιήγηση στην έκθεση Portals που ήταν κατά την γνώμη μου η καλύτερη έκθεση του 2021. Την περιήγηση κάνει η ιστορικός τέχνης και δημοσιογράφος Βασιλίκα Σαριλάκη. 

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει εξαιρετική την έκθεση Portals/Πύλη του Οργανισμού ΝΕΟΝ στο παλιό Καπνεργοστάσιο. Eίναι μια εντυπωσιακή έκθεση, προϊόν της εύφορης επιμελητικής συνεργασίας μεταξύ της διευθύντριας του ΝΕΟΝ Ελίνας Κουντούρη και της διευθύντριας του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγο Madeleine Grynsztejn, που συγκέντρωσαν τα έργα 59 σημαντικών καλλιτεχνών από 27 χώρες με ουσιαστικά περιβαλλοντικά, κοινωνικά κι ουμανιστικά προτάγματα, ικανά να ανοίξουν νέους ορίζοντες στην μετα-covid εποχή. 

H έκθεση έγινε μετά από συνεργασία της Βουλής των Ελλήνων και του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ. Ο νέος πολιτιστικός χώρος επιφάνειας 6.500 τ.μ., που αναμορφώθηκε με χρηματοδότηση του ΝΕΟΝ, θα αποτελέσει στο μέλλον ένα ανοιχτό σε όλους δυναμικό κέντρο συνάντησης και ανταλλαγής ιδεών.

Η έκθεση διαρκεί μέχρι 31 Δεκεμβρίου 2021. 

Portals: Η εμβληματική έκθεση του ΝΕΟΝ

Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει εξαιρετική την έκθεση Portals/Πύλη του Οργανισμού ΝΕΟΝ στο παλιό Καπνεργοστάσιο

Η έκθεση Portals/Πύλη  είναι μια εντυπωσιακή έκθεση, προϊόν της εύφορης επιμελητικής συνεργασίας μεταξύ της διευθύντριας του ΝΕΟΝ Ελίνας Κουντούρη και της διευθύντριας του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγο Madeleine Grynsztejn, που συγκέντρωσαν τα έργα 59 σημαντικών καλλιτεχνών από 27 χώρες με ουσιαστικά περιβαλλοντικά, κοινωνικά κι ουμανιστικά προτάγματα, ικανά να ανοίξουν νέους ορίζοντες στην μετα-covid εποχή.

 Έμπνευση για την έκθεση αποτέλεσε ένα άρθρο της Arundhati Roy στους Financial Times, που έλεγε πως η πανδημία είναι μια πύλη μετάβασης σε έναν άλλο κόσμο όπου είτε επιλέγουμε να την περάσουμε σέρνοντας πίσω μας τα κουφάρια με τις προκαταλήψεις, το μίσος, την πλεονεξία, τις νεκρές ιδέες μας, τα νεκρά ποτάμια μας ή θα την διαβούμε ανάλαφροι, έτοιμοι να φανταστούμε έναν άλλο κόσμο.

H έκθεση έγινε μετά από συνεργασία της Βουλής των Ελλήνων και του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ και πραγματοποιείται τη χρονιά της επετείου των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση του 1821. Ο νέος πολιτιστικός χώρος επιφάνειας 6.500 τ.μ., που αναμορφώθηκε με χρηματοδότηση του ΝΕΟΝ, θα αποτελέσει στο μέλλον ένα ανοιχτό σε όλους δυναμικό κέντρο συνάντησης και ανταλλαγής ιδεών.

Ο Πρόεδρος της Βουλής κ. Κωνσταντίνος Τασούλας ανέφερε στην συνέντευξη τύπου μεταξύ άλλων: «Ο ιστορικός χώρος του Καπνεργοστασίου, χώρος ο οποίος αναδιαμορφώθηκε με πρωτοβουλία του Οργανισμού ΝΕΟΝ και του ιδρυτή του κ. Δημήτρη Δασκαλόπουλου, αποτελεί τον ιδανικό χώρο για τη φιλοξενία μιας τόσο ενδιαφέρουσας έκθεσης, καθώς τόσο η έκταση και η δομή του κτιρίου, όσο και η ολική αναδιαμόρφωση που έγινε από τον ΝΕΟΝ, τον καθιστούν το πλέον λειτουργικό, αξιόλογο και ικανό περιβάλλον να αναδείξει πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων με τον καλλίτερο τρόπο.. Ο χώρος αυτός, που αποτελεί κλασικό δείγμα της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του περασμένου αιώνος, μετατρέπεται σε ένα πλήρως λειτουργικό και φιλόξενο περιβάλλον, ικανό να στεγάσει και να πλαισιώσει εκθέσεις υψηλής αισθητικής, όπως είναι η έκθεση σύγχρονης τέχνης ΠΥΛΗ», εξαίροντας παράλληλα τη σημασία της αξιοποίησης και επανάχρησης των δημοσίων χώρων για την υλοποίηση υψηλής ποιότητας προγραμμάτων..

Ο ιδρυτής του ΝΕΟΝ κ. Δημήτρης Δασκαλόπουλος σημείωσε μεταξύ άλλων: «Ο ΝΕΟΝ, από την ίδρυσή του, φιλοδοξεί να φέρει τη σύγχρονη τέχνη κοντά στον πολίτη, να συνδέσει την καθημερινότητα με την πόλη και τον δημόσιο χώρο, με ανατρεπτικό τρόπο. Στα οκτώ χρόνια δράσης, έχουμε παρουσιάσει 28 εκθέσεις σε 25 διαφορετικούς χώρους σε συνεργασία με κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού. Για το 2021, την επέτειο του αγώνα μας για την ανεξαρτησία, τον καθορισμό της ταυτότητάς μας ως έθνος και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, συνεργαζόμαστε με τη Βουλή των Ελλήνων, τον κορυφαίο πολιτειακό θεσμό.

Ανακαινίζουμε 6.500 τ.μ. στο ιστορικό κτίριο του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου και παραδίδουμε στην πόλη έναν νέο πολιτιστικό χώρο που ελπίζουμε ότι θα γίνει τόπος συνάντησης, αφύπνισης και προβληματισμού για όλη τη χρονιά, φιλοξενώντας την έκθεση Portals | Πύλη. ..Επιλέξαμε το πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο γιατί είναι ένας χώρος που συμπορεύεται με την ιστορία αυτού του τόπου, που ενσωματώνει μια μακρά πορεία ανάπτυξης, προκλήσεων, αμφισβήτησης, πολιτικών και κοινωνικών εντάσεων…Με αυτή την προσπάθεια, επιδιώκουμε να προβάλουμε τη σημαντική αναπτυξιακή διάσταση της τέχνης και να αναδείξουμε τη σύγχρονη δημιουργικότητά μας».

 Σύμφωνα με την Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ και επιμελήτρια της έκθεσης, «Για το 2021, στη συνεργασία μας με τη Βουλή των Ελλήνων, οραματιστήκαμε για το πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο έναν μη-ιεραρχικό χώρο, έναν χώρο συμβίωσης, όπου οι κοινωνικές και πολιτικές στρατηγικές αναθεωρούνται και αναδιαρθρώνονται. Μέσα από την αναμόρφωσή του, κρατάμε ζωντανές τις μνήμες της ιστορίας του κτιρίου και ανοίγουμε ένα νέο κεφάλαιο γι’ αυτό, ως σύγχρονο κέντρο πολιτισμού που θα είναι ανοιχτό σε όλους. Στην έκθεση Portals | Πύλη, 59 καλλιτέχνες από διαφορετικές ηπείρους και ποικίλα πολιτιστικά υπόβαθρα συναντιούνται και οικοδομούν μια κοινότητα ιδεών. τα έργα τους γίνονται μάρτυρες και φορείς προετοιμασίας της νέας κανονικότητας, μιας ιστορίας που αξιώνει να ακουστεί».  

Η Madeleine Grynsztejn, Pritzker Director, Museum of Contemporary Art Chicago και συν-επιμελήτρια της έκθεσης, σημειώνει: «Τα εγκαίνια του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου, ενός νέου πολιτιστικού χώρου για τη νέα εποχή, συμβαίνουν μια στιγμή κατά την οποία το κριτικό βλέμμα της ιστορίας μας στρέφεται στα μουσεία.. Αυτή η στιγμή ρήξης αποτελεί ιδανική ευκαιρία για τη δημιουργία ενός νέου τύπου πολιτιστικού θεσμού που μας προσφέρει την ευκαιρία να απελευθερωθούμε από τις ξεπερασμένες φόρμες που συνιστούν οι συμβάσεις πολλών μουσείων».

Η έκθεση Portals | Πύλη αναπτύσσεται σε όλους τους αναμορφωμένους χώρους του κτιρίου, στο αίθριο, στις αίθουσες και τα πατάρια, στα λουτρά, στο παλιό τελωνείο, στον περιβάλλοντα χώρο, στη στέγη/πρόσοψη του κτιρίου και στον Λόφο του Κολωνού.

Η πραγματικά ευαίσθητη ματιά της έκθεσης στα τραύματα του εγκλεισμού της πανδημίας, η προσεκτική επιλογή και διαμοίραση των έργων στους υποβλητικούς χώρους του εμβληματικού Καπνεργοστάσιου, βιομηχανικού design του 1930 και η εξισορρόπηση εννοιακών έργων με έργα που διαθέτουν ισχυρή φόρμα κι έντονα επικοινωνιακά μηνύματα σφραγίζουν την επιτυχία της.

 Ο μεγάλος αριθμός συμμετοχής γυναικών καλλιτεχνών, για πρώτη φορά σε τέτοιο βαθμό, προσθέτουν περαιτέρω στο εγχείρημα. Ένα εγχείρημα που επισφραγίζεται με την εύστοχη αρχιτεκτονική διαχείριση του συμβολικά φορτισμένου χώρου του Καπνεργοστασίου, -σημερινού κτιρίου της Βουλής που ανακαίνισε το ΝΕΟΝ- καθώς χρησιμοποιήθηκε στον μεσοπόλεμο ως χώρος στέγασης μεταναστών.

Εύλογα λοιπόν κυριαρχεί στο τεράστιο αίθριο η εγκατάσταση του Βιετναμέζου Danh Võ, που ζει στο Βερολίνο αλλά που υπήρξε μετανάστης ο ίδιος ως παιδί σε μια βάρκα που περισυνέλλεξαν Δανοί. 

Ο ισχνός, αποκαθηλωμένος, φοβερά εκφραστικός Χριστός σμιλεμένος σε ξύλο, που έχει τοποθετήσει ξαπλωμένο πάνω σε ταφικό μάρμαρο, είναι πολύ ομιλητικός συμβολικά για την πανδημία και τους νεκρούς της.

 

Σε μικρή απόσταση έβαλε ένα ξύλινο περίπτερο, έργο λαϊκής αρχιτεκτονικής που αναπαριστά την Εστία, με ζαρντινιέρες γεμάτες νεροκάρδαμα και ντελικάτα άνθη. Δίπλα η Μαντόνα με το βρέφος. Κι ένα εγκιβωτισμένο αγγελάκι. 

Για τον Võ, τα πάντα -η αρχιτεκτονική, τα φυτά, τα γλυπτά και τα κειμήλια θεωρούνται ήδη φορτισμένα αντικείμενα και νομίζω συμβολικά. Μέσα στο αίθριο, η εγκατάσταση του δημιουργεί στην πραγματικότητα έναν πρόσθετο δημόσιο χώρο.

Το αίθριο είναι ο κεντρικός δημόσιος χώρος, η «αγορά» της έκθεσης. Ο δημόσιος χώρος όπου οι κοινότητες, τα κοινωνικά κινήματα και οι συμβολικές χειρονομίες συνυπάρχουν σχηματίζοντας κοινές μνήμες.

Εδώ οι Steve McQueen, El Anatsui και σε 2 νέες αναθέσεις οι Μαρία Λοϊζίδου και Glenn Ligon πραγματεύονται με τα έργα τους την ιδέα του συλλογικού και την πολιτιστική διάσταση της ιστορίας και της πολιτικής.

Η ξύλινη, γήινη εγκατάσταση του Võ, έρχεται σε αντίστιξη με την εννοιακή εγκατάσταση του Αμερικανού Glenn Ligon, Waiting for the Barbarians. Εννέα neon επιγραφές φωτίζουν τον απέναντι τοίχο του αίθριου επαναλαμβάνοντας στα αγγλικά τον στίχο του Καβάφη: Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους;  Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια, κάποια λύσις.

 Παρομοίως, στην πρόσοψη του κτιρίου υπάρχει μια διάσημη φράση του Beckett, έργο του Νίκου Ναυρίδη.

Το αίθριο πλαισιώνει το τεράστιο λεπτεπίλεπτο δίχτυ της Μαρίας Λοϊζίδου, με 16.000 σφιχτοδεμένους κόμπους, έργο συλλογικό, που αναφέρεται στην αξία της συλλογικότητας και το ευάλωτο της ύπαρξης. Ο ολόφωτος χώρος του Αίθριου, κερδίζει τις εντυπώσεις με την δωρική αντιμετώπισή του.

Το αίθριο  είναι ο κεντρικός δημόσιος χώρος, η «αγορά» της έκθεσης. Ο δημόσιος χώρος όπου οι κοινότητες, τα κοινωνικά κινήματα και οι συμβολικές χειρονομίες συνυπάρχουν σχηματίζοντας κοινές μνήμες. Και αποτελεί κατά την γνώμη μου τον πιο εντυπωσιακό χώρο μαζί με την πρώτη αίθουσα και την δεύτερη καθώς το έργο με τον Χριστό ίσως ναναι και το σημαντικότερο έργο της έκθεσης συνολικά.

Τον διάδρομο με τα τζαμωτά διατρέχει η φράση Ελευθερία 2021 σε πολλές γλώσσες (έργο του Felix Gonzales – Torres, φόρος τιμής για τα 200 χρόνια από την

Επανάσταση του 1821). Εκεί κυριαρχούν έργα που σχολιάζουν τις έννοιες της μνήμης, της γλώσσας και της εξουσία. Αλλά τις εντυπώσεις στον διάδρομο κλέβει το επιτοίχιο έργο Ερείπια σάρκας της Βραζιλιάνας Adriana Varejao. Είναι ένας τοίχος με πλακάκια που πιέζει πίσω του ασφυκτικά, ωμές σάρκες φτιαγμένες με πολυουρεθάνη. Σε αντίστιξη, το περίτεχνο ύφασμα της Sonia Gomes εξισορροπεί την εξπρεσιονιστική ωμότητα του προηγούμενου έργου.

Η πρώτη και η δεύτερη αίθουσα της έκθεσης αποτελούν το βαρύ πυροβολικό της. Έργα μεστά, μεγάλα, με επιβλητικές φόρμες, ισχυρές νοηματοδοτήσεις και συμβολικό φορτίο. Με στίγμα. 

Στην πρώτη αίθουσα κυριαρχεί η έννοια της ισοτιμίας (equity) σε σχέση με την εργασία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τους πόρους. Οι Kutluğ Ataman και Adam Pendleton θίγουν ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και φυλετικής ισότητας. Το έργο του Γιάννη Κουνέλλη αντηχεί τις συνθήκες εργασίας στο βιομηχανικό χώρο, ενώ οι Μαρία Παπαδημητρίου και Αναστασία Δούκα (νέα ανάθεση) αναφέρονται στις πολιτικές της εργασίας και τη μηχανική. 

 Στην πρώτη αίθουσα δεσπόζει η εγκατάσταση Kuba με 40 οθόνες του Τούρκου Kutlug Ataman όπου ταλαιπωρημένοι Κούρδοι της Κωνσταντινούπολης αφηγούνται τις ιστορίες τους.To έργo αποπνέει κάτι από Boltanski. Στην ίδια λογική κινείται η μεγάλη επιτοίχια σύνθεση 32 ασπρόμαυρων εικόνων του Adam Pendleton.

   

Το τεράστιο κολάζ My Soul My Beast (έκδοση 2021) της Μαρίας Παπαδημητρίου, συγκατοικεί αρμονικά με το διπλανό έργο του Γιάννη Κουνέλλη (1988) και βρίσκεται σε απόλυτη συνήχηση με το εργοστασιακό περιβάλλον. Το κολάζ αναπαριστά συμβολικά ένα πολύπλοκο μηχανοστάσιο βυρσοδεψείου. 

Στο κέντρο, ένα μαχαίρι απειλεί να κόψει το σχοινί από το οποίο κρέμεται μια τεράστια σανίδα, υπονοώντας και την σφαγή των ζώων. Απειλή υπάρχει και στο έξοχο, ιστορικό έργο του Κουνέλλη, με τα σακιά από λινάτσα να πιέζονται ασφυκτικά πίσω από τις στιβαρές μεταλλικές δοκούς, σχολιάζοντας τις απάνθρωπες συνθήκες της χειρωνακτικής εργασίας στα εργοστάσια.

Δίπλα το pop διάθεσης μεταλλικό και πολύχρωμο «καλοριφέρ» της Αναστασίας Δούκα περίσσευε κάπως καθώς και δεν ταίριαζε τόσο με το πλησιέστερο σκοτεινό κολάζ της Μαρίας Παπαδημητρίου και με το πολιτικό έργο του Αταμάν και το σοβαρό έργο του Κουνέλη.

Στον ημιώροφο σημαντικές γυναικείες φωνές ανάμεσά τους η Marisa Merz κι η Άλεξ Μυλωνά, συγκατοικούν με τα έργα του Ed Ruscha και του Βαγγέλη Γκόκα.

Το δεύτερο δωμάτιο είναι αφιερωμένο στα ανεπίσημα δίκτυα, τον ψηφιακό κόσμο, την έννοια της ανακύκλωσης. Στο επίκεντρο βρίσκεται η δυνατή εγκατάσταση του Γιάννη Κουνέλλη (2005) που σχολιάζει την δύναμη της φύσης να ανακυκλώνει την ζωή και πλαισιώνεται όμορφα με τα δυνατά υπαρξιακά, ψυχαναλυτικά γλυπτά της Liliane Lijn και το παλίμψηστο του Elias Sime.

Είχαμε επίσης τα έργα της Ιρλανδής Daphne Wright η οποία πραγματεύεται την έννοια του οικείου και της καθημερινότητας.

Στο τρίτο δωμάτιο κυριαρχεί η χιουμοριστική αναπαράσταση με πλαστικό του σπιτιού του Do Ho Suh και το κρεβατάκι του Robert Gober που ελαφραίνουν την διάθεση. Εδώ, τα έργα πραγματεύονται θέματα εμπιστοσύνης και οικειότητας μέσα από διάφορες αποδόσεις της ταυτότητας και του σπιτιού. Οι Do Ho Suh, Robert Gober, Απόστολος Γεωργίου και Χριστιάνα Σούλου αναφέρονται στην έννοια της οικειότητας, στο σπίτι, την καθημερινότητα και στα παιδικά όνειρα. Τα έργα των Paul Mpagi Sepuya και Francis Picabia αναφέρονται στον ερωτισμό και το σώμα. 

Στην Σοφίτα συγκινούν τα σπιτάκια του Νίκου Αλεξίου και το έργο του Βλάση Κανιάρη.. Η νέα ανάθεση του Αλέξανδρου Τζάννη συνδέεται με τα στοιχεία της εσωτερικής δομής του χώρου, φωτίζοντας τις άκρες και τις γωνίες. Οι Νίκος Αλεξίου, Βλάσης Κανιάρης και Erika Verzutti δημιουργούν αναμνήσεις, φόβους, αχαρτογράφητα συναισθήματα.

Στο χώρο των λουτρών, η νέα ανάθεση της/των/του Ad Minoliti  καταρρίπτει συμβολικά τον διαχωρισμό μεταξύ των δύο φύλων, υπενθυμίζοντας την ύπαρξη άλλων ταυτοτήτων. Βγαίνοντας από το τρίτο δωμάτιο βλέπουμε το ποπ έργο της Teresa Margolles και διασχίζοντας για να πάμε στο 4^ο δωμάτιο βλέπουμε όλον τον διάδρομο από την πίσω πλευρά.  

Στο τέταρτο δωμάτιο προβάλλεται η ταινία του Villar Rojas που καταγράφει μέρη του πλανήτη άθικτα από την πανδημία. Η προσπάθεια είναι ενδιαφέρουσα αλλά το αποτέλεσμα της εικόνας αρκετά αργό, στατικό.

Στο πέμπτο δωμάτιο, ο Πάνος Κοκκινιάς μας μεταφέρει την δυστοπική εικόνα πομπής ενός κιβωτίου στο παλιό αεροδρόμιο του Ελληνικού, κυριαρχώντας αισθητά απέναντι στα άλλα έργα. Στο δωμάτιο αυτό, τα έργα των Κώστα Μπασάνου, Kapwani Kiwanga, Anna Tsouhlarakis, Jeffrey Gibson και Ειρήνης Ευσταθίου διερευνούν την ανασφάλεια, μια πιθανή, δυστοπική, άγνωστη κατάληξη του κοινού τρόπου ζωής μας λόγω της πανδημίας. Η νέα ανάθεση του Πάνου Κοκκινιά αφηγείται μια ιστορία συγχωνεύοντας πολλές ανεξάρτητες εικόνες, όπως οι εκδιωγμένοι κουβαλούν μέσα τους πολλές ιστορίες.

Στο Τελωνείο κυριαρχούν οι πολύχρωμες νότες του Νιγηριανού Duro Olowu.

 

Εν κατακλείδι η έκθεση είναι ενδιαφέρουσα και ουσιώδης με ισχυρή αποτύπωση προοιωνίζοντας μια πολυαναμενόμενη μελλοντική παρουσία του Καπνεργοστάσιου στα πολιτιστικά μας πράγματα.  

Έως 31 Δεκεμβρίου, Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο, Λένορμαν 218,Κολωνός. Διάρκεια: -31 Δεκεμβρίου 2021 Είσοδος ελεύθερη Λόγω των μέτρων υγειονομικού χαρακτήρα, επιτρέπεται συγκεκριμένος αριθμός ατόμων μέσα στο χώρο. Απαραίτητη η προκράτηση θέσης.

Rogan Brown: Δημιουργεί χάρτινα αριστουργήματα καταγγέλλοντας την επικίνδυνη λεύκανση των κοραλλιών, αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής

Της Βασιλίκας Σαριλάκη

 Η τέχνη δεν ευφραίνει μόνον αλλά καταπολεμά την ασχήμια και την καταστροφική μανία της απληστίας του ανθρώπου σε βάρος της φύσης που γίνεται μπούμερανγκ εναντίον μας.

«Ο κοραλλιογενής ύφαλος είναι μια μικρογραφία του μακρόκοσμου», λέει ο εξαίρετος καλλιτέχνης του χαρτιού Rogan Brown που αυτόν τον μήνα εκθέτει τα καταπληκτικά, όσο κι ασυνήθιστα έργα του στην γκαλερί Galerie Bettina von Arnim στο Παρίσι. Και προσθέτει: «Αυτό που συμβαίνει σήμερα στους υφάλους θα συμβεί τελικά αύριο στον πλανήτη, εκτός εάν λάβουμε μέτρα». 

Τα χάρτινα γλυπτά του Brown είναι μια  εντυπωσιακή οπτική απεικόνιση των καταστροφικών επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης στη θαλάσσια ζωή, δείχνοντας πώς θέματα όπως η λεύκανση των κοραλλιών μπορούν να ευαισθητοποιήσουν ειρηνικά την κοινή γνώμη αλλά και να αποτελέσουν αντικείμενο και αφορμή για προβληματισμό.

Εάν παρατηρήσετε το παραπάνω έργο θα προσέξετε πως στο κέντρο έχει τοποθετήσει τα ζωντανά κοράλλια με αυτά τα υπέροχα χρώματα αλλά όσο αποκεντρώνονται γίνονται λευκά και σταδιακά πεθαίνουν. Η νεκρή ομορφιά των νεκρών κοραλλιών δεν συγκρίνεται με τα χρώματα των ζωντανών.

Ο Rogan Brown γεννήθηκε το 1966 στο Λονδίνο. Είναι Αγγλο-ιρλανδικής καταγωγής και ζει μεταξύ της νότιας Γαλλίας και της Αγγλίας. Τα έργα του επιδιώκουν να μας δώσουν πρόσβαση στο μυστήριο, στην ευθραυστότητα, στο εφήμερο της ζωής. Αποτελούν ένα στοχαστικό ταξίδι στην καρδιά της φύσης.

Ο Rogan Brown σμιλεύει αυτές τις λεπτεπίλεπτες οργανικές αρχιτεκτονικές δομές που εμπνέεται από επιστημονικές εικόνες ή από την παρατήρηση της φύσης. Το απείρως μικρό αναδύεται από τις συνθέσεις του σε όγκο και μας οδηγεί να δούμε όλη την πολυπλοκότητα και την ποικιλομορφία της φύσης. Πρόκειται για ένα είδος συγχώνευσης μεταξύ της επιστήμης και της επιστημονικής φαντασίας.

Οι εξωπραγματικές εξερευνήσεις του ανοίγουν το δρόμο προς τους αόρατους κόσμους που μας περιβάλλουν που είναι ωστόσο εντελώς πραγματικοί και εκπέμπουν μιαν ανείπωτη ομορφιά.

Τα έργα αυτά που είναι σαν δαντέλες, έχουν από πίσω τους μια εξαντλητική δουλειά προκειμένου να παραχθεί αυτή η απίστευτη λεπτομέρεια. Γίνονται με την βοήθεια κοπής του χαρτιού με laser αλλά προστίθεται πολύ χειρωνακτική εργασία για το τελικό αποτέλεσμα. Ο ίδιος μας λέει γιατί επέλεξε το χαρτί:

« Η επιλογή μου για την κοπή χαρτιού ως όχημα για αυτήν την εξερεύνηση της μεταβαλλόμενης αντίληψής μας για τη φύση βασίζεται στην προσβασιμότητα και την απλότητά του ως μέσου. Η μεταμόρφωση ενός συνηθισμένου, καθημερινού υλικού σε κάτι που είναι οπτικά εξαιρετικό παραλληλίζεται και απηχεί τις ριζικές αλλαγές στο όραμά μας για τον οικείο κόσμο που δημιουργεί η επιστήμη.

Ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στη δουλειά μου είναι οι περιορισμοί της επιστήμης όταν έρχονται αντιμέτωποι με την τεράστια κλίμακα και την πολυπλοκότητα της φύσης. Ο στόχος της επιστήμης να συγκρατήσει και να ορίσει τη φύση συνεχώς ανατρέπεται και διασπάται από τον τεράστιο όγκο και την ποικιλία των δεδομένων που πρέπει να παρατηρηθούν, να αναλυθούν και να ταξινομηθούν.

 Αυτό φαίνεται στην υπερβολική λεπτομέρεια που χαρακτηρίζει τη δουλειά μου καθώς προσπαθώ να κατακλύσω το βλέμμα μέσα από την κλίμακα και τον όγκο αυτών που απεικονίζω.

Η διαδικασία και το υλικό είναι ζωτικής σημασίας. τα μεγάλα κομμάτια κοπής με το χέρι αποκόπτονται από φύλλο μετάλλου με προσεκτικό επιστημονικό τρόπο με ένα μαχαίρι - νυστέρι, και μερικές φορές χρειάζονται μήνες για να ολοκληρωθούν. Η αργή πράξη κοπής επαναλαμβάνει τις μακροχρόνιες διαδικασίες που κυριαρχούν στη φύση: ανάπτυξη, φθορά και εκ νέου ανάπτυξη, ενώ οι εργασίες κοπής με laser ωθούν τόσο τη μηχανή όσο και το υλικό στα όριά τους.

Το χαρτί, το υλικό που διάλεξα, ενσωματώνει τις παράδοξες ιδιότητες που βλέπουμε στη φύση: την ευθραυστότητα και την αντοχή του, τη δύναμη και τη λεπτότητα του. υπάρχει μια ευχάριστη ποιητική συμμετρία στο να πάρεις αυτό το υλικό που κόπηκε από το δάσος, να το κόψεις και να το μεταμορφώσεις για άλλη μια φορά επιστρέφοντάς το στις απαρχές του”.

O Brown μερικά από τα έργα του τα ονομάζει «Ghost coralls» δλδ φαντάσματα κοραλλιών. Τι θέλει να πει; 

Λίγοι γνωρίζουν πως οι κοραλλιογενείς ύφαλοι που συμβάλλουν στον βιοπορισμό εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο και φιλοξενούν περίπου το ένα τέταρτο όλων των ωκεάνιων ειδών, είναι ένα από τα οικοσυστήματα που απειλείται σοβαρά από την υπερθέρμανση του πλανήτη. Σύμφωνα με την αξιολόγηση των Ηνωμένων Εθνών, οι κοραλλιογενείς ύφαλοι προβλέπεται να συρρικνωθούν μεταξύ 70-90%, ακόμη κι αν η παγκόσμια θερμοκρασία διατηρηθεί στους 1.5 βαθμούς Κελσίου. 

 

Τα μαζικά επεισόδια λεύκανσης που γίνονται ολοένα και συχνότερα, αποδυναμώνουν τα κοράλλια ή, σε ακόμη σοβαρότερες περιπτώσεις, τα σκοτώνουν. Πέρυσι είχαμε την τρίτη μαζική λεύκανση παγκοσμίως του μεγάλου κοραλλιογενή υφάλου της Αυστραλίας, που έγινε σε διάστημα μόλις 5 ετών. 

Είχαν προηγηθεί άλλα δύο μαζικά επεισόδια, στο 2016 και το 2017, που σκότωσαν περίπου το ήμισυ των κοραλλιών ρηχών νερών στο μεγαλύτερο οικοσύστημα μήκους 2.300 χιλιομέτρων στον κόσμο.

 Η υπερθέρμανση του πλανήτη που έχει προκληθεί από ανθρωπογενείς δραστηριότητες - όπως η αυξανόμενη έκλυση αερίων του θερμοκηπίου - αποτελεί βασική απειλή στα οικοσυστήματα κοραλλιών όλου του κόσμου. Η πλειονότητα των τροπικών κοραλλιογενών υφάλων θα αφανιστεί, ακόμα κι αν η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας περιοριστεί στο όριο του 1,5 βαθμού Κελσίου και θα τεθεί σε «πολύ μεγάλο κίνδυνο» στην άνοδο κατά 1,2 °C, υποδεικνύουν τα στοιχεία της Διακυβερνητικής Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή.

Παρόλα αυτά, δεν πεθαίνουν όλα τα κοράλλια που έχουν υποστεί λεύκανση - που συμβαίνει σε νερά ασυνήθιστα ζεστά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα κοράλλια μπορούν να επανέλθουν με την πτώση της θερμοκρασίας.

 Τέλος ο Brown σε πρόσφατη ανάρτησή του, λίγο πρίν λήξει η διεθνής διάσκεψη για το κλίμα η COP26 έγραψε σε ανάρτησή του κάτω από την εικόνα του έργου του με τις έγχρωμες μπάλες:

«Επιδοκιμάζω το έργο των ακτιβιστών για το κλίμα που εργάζονται για την αποκατάσταση των λευκασμένων και κατεστραμμένων κοραλλιογενών υφάλων επαναφυτεύοντάς τους με «σούπερ κοράλλια» ανθεκτικά στις υψηλότερες θερμοκρασίες των ωκεανών. Ωστόσο, μόνο ένα μέρος των προβληματικών υφάλων μπορεί να σωθεί με αυτόν τον τρόπο. Παρολαυτά η δράση τους προσφέρει μια, κάποια ελπίδα. Πρέπει να θυμόμαστε, ειδικά σήμερα κατά τη διάρκεια της COP26, ότι οι θερμοκρασίες των ωκεανών αυξάνονται λόγω της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης του πλανήτη που προκαλείται από την καύση ορυκτών καυσίμων. Εάν δεν αλλάξουμε τις συνήθειές μας, αυτό που συμβαίνει στους κοραλλιογενείς υφάλους θα συμβεί τελικά και αναπόφευκτα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Μπορούμε και πρέπει να δράσουμε ακόμη κι αν αυτό συμβαίνει μόνο υποστηρίζοντας οργανώσεις όπως η Coral Gardeners που κάνουν κάτι πρακτικό και θετικό για να ανακόψουν το κύμα της καταστροφής.»

 

Η εμβληματική παρουσία του Boltanski κυριαρχεί το φθινόπωρο στο Παρίσι..

Με πολλές εκθέσεις- ορόσημα τιμά η Γαλλία τον πρόσφατα εκλιπόντα σημαντικό καλλιτέχνη της. Στο Beaubourg, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, στο Λούβρο και στο Παλάτι των Βερσαλλιών! Με αυτήν την αφορμή κάνουμε ένα αφιέρωμα στον καλλιτέχνη.

Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Μια μεγάλη απώλεια που είχαμε φέτος στον κόσμο της τέχνης ήταν εκείνη του Christian Boltanski. Πέθανε τον Ιούλιο σε ηλικία 76 ετών. Στην μνήμη του διοργανώνονται σ΄ όλο το Παρίσι πολύ σημαντικά αφιερώματα καθώς αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους Γάλλους καλλιτέχνες μαζί με τον Daniel Buren. Ο Boltanski στο έργο του εξερευνούσε έννοιες της μνήμης, του Ολοκαυτώματος και της απώλειας και της πολιτιστικής Ιστορίας.

H φετινή του έκθεση στην γκαλερί Marian Goodman που έγινε λίγο πριν τον θάνατό του στο Παρίσι είχε τον τίτλο Apres που σημαίνει Μετά. Πολύ σημαντικός τίτλος και με μεγάλο νόημα. Αφορά στην απελπισία της πανδημίας με τις εκατόμβες θυμάτων αλλά και την αφροσύνη των πολιτικών. Πόσοι άραγε πολιτικοί όταν νομοθετούν σκέφτονται τις συνέπειες των νόμων τους στον κόσμο; Πόσοι όταν αποφασίζουν πολέμους, καταστροφές και διώξεις μεταναστών υπολογίζουν το Μετά; Πόσοι δολοφόνοι υπολογίζουν το Μετά των παιδιών και της οικογένειας του θύματος; Πόσοι βιαστές αναλογίζονται το μακροχρόνιο Μετά των βιασμένων θυμάτων τους;

Christian Boltanski, Les Disparus, 2020, Οι αφανισμένοι

Με αφορμή την συγκλονιστική αυτή έκθεση είπε ο Boltanski: « «Ένα πολύ φρικτό αλλά ενδιαφέρον πράγμα συνέβη από τότε που ο Covid είναι εδώ, κι αυτό είναι ότι ο θάνατος δεν κρύβεται πλέον. Τον θάνατο παλιότερα τον αρνιόμασταν εντελώς και τον απωθούσαμε, και σήμερα, λόγω αυτής της ασθένειας, μιλάμε για τον θάνατο ως κάτι που υπάρχει γύρω μας και που είναι παρόν»..

 

Στο Κέντρο Pompidou γίνονται δύο σημαντικά αφιερώματα, μια έκθεση αλλά κι η αναβίωση της όπερας Fosse που έγινε στις 12 Οκτωβρίου. Η όπερα που περιλαμβάνει μια χορωδία, έξι πιάνα και 12 τσέλο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 2020. Φώτα, περιπλανώμενες ψυχές, μουσικοί και ηθοποιοί ζωντανεύουν αυτή την όπερα στην οποία το κοινό γίνεται μέρος του έργου.

Η έκθεση La vie impossible de Christian Boltanski (Η απίστευτη ζωή του Christian Boltanski) που θα κρατήσει ως τις 13 Απριλίου 2022, περιλαμβάνει μεγάλα έργα που χρονολογούνται από το 1968 έως τον θάνατο του. Θα γίνει σε τρεις γκαλερί του Μουσείου Εθνικής Τέχνης στο Κέντρο Pompidou. Η έκθεση περιλαμβάνει την εγκατάσταση The Heart (2005), μια καταγραφή του καρδιακού παλμού του Boltanski που συνοδεύεται από το ταυτόχρονο τρεμοπαίξιμο λαμπτήρων.

Στο Λούβρο παρουσιάζεται το έργο Les Archives de Christian Boltanski 1965-1988, προερχόμενο από τη συλλογή του Κέντρου Πομπιντού (-10 Ιανουαρίου 2022). Το έργο, που παρουσιάζεται στη Grande Galerie, περιλαμβάνει 646 κουτιά μπισκότων που περιέχουν 1.200 φωτογραφίες και 800 έγγραφα που σχετίζονται με τη ζωή του καλλιτέχνη.

Εν τω μεταξύ, η ηχητική εγκατάσταση του Boltanski, L’Horloge Parlante (Το ομιλητικό ρολόι, 2003) παρουσιάζεται στο Βασιλικό Παρεκκλήσι του Παλατιού των Βερσαλλιών έξω από το Παρίσι (-6 Νοεμβρίου). Το έργο - που περιλαμβάνει μια φωνή που συλλαβίζει τα δευτερόλεπτα, τα λεπτά και τις ώρες που περνούν - παρουσιάστηκε στον Καθεδρικό Ναό του Σάλτσμπουργκ το 2009.
Θυμίζουμε, πως και στην Ελλάδα είχαμε την ευκαιρία να απολαύσουμε το έργο του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη, σε μια έκθεση το 2014 στο Ίδρυμα Ωνάση.

Στην έκθεση αυτή δημιούργησε μιαν Απολλώνεια ατμόσφαιρα, μια έκθεση “αλληλεγγύης βλεμμάτων” καθημερινών ανθρώπων της Αθήνας της κρίσης. Διάλεξε βλέμματα από ταυτότητες, εστίασε στα μάτια, μεγέθυνε το βλέμμα και τα ανάρτησε σε ημιδιάφανες κουρτίνες σε σκοτεινά δωμάτια.. Μπαίνοντας σ΄ αυτά τα ανάερα δωμάτια έβλεπες τεράστια μάτια των ανθρώπων να σε κοιτάνε μάλλον ήρεμα και δοτικά ή και πονεμένα, κατάματα. Ενστικτωδώς γυρνούσες το βλέμμα σου αν και δεν υπήρχε εκεί κανείς στην πραγματικότητα! Τι προσπαθούσε να κάνει ο καλλιτέχνης;

Βλέποντας βλέπεις και βλέπεσαι. Αυτό που διέκρινα ήταν πόσο όμοιοι είμαστε απέναντι στον πόνο και πόσο πιο ανοιχτοί.. Ο καλλιτέχνης προφανώς χρησιμοποίησε αυτές τις διάφανες "κουρτίνες" ως αλληγορία της ευθραυστότητας της ψυχής και την διαφάνειά τους ως "καθρέφτη του βλέμματος".. Παράλληλα στην έκθεση ακούγονταν πραγματικοί χτύποι καρδιάς από το αρχείο του Boltanski ο οποίος έχει συλλέξει τους καρδιακούς παλμούς χιλιάδων ανθρώπων που εκτίθενται στα Αρχεία της Καρδιάς σε ένα νησί στο αρχιπέλαγος της Ιαπωνίας..

“Ανήκω όπως λένε, στην Αριστερά..” Ο Boltanski  ήταν outsider της γαλλικής τέχνης κι επέστρεψε πριν μερικά χρόνια ξανά  στο διεθνές προσκήνιο με τεράστιες, καταγγελτικές εγκαταστάσεις σ’ όλον τον πλανήτη..Ο τίτλος τού έργου του στην μπιενάλε Βενετίας 2011, ήταν ”Τύχη”.."Ναι, από απλή τύχη ζούμε..είμαστε απλά επιβιωτές”..έτσι είπε όταν τον ρώτησαν.. Το έργο του, αφορούσε ξανά στην αλλοτρίωση και την απώλεια ταυτότητας των σημερινών ανθρώπων που η σαρωτική παγκοσμιοποίηση κι ο hard core καπιταλισμός μετατρέπει σε μετέωρα νούμερα μιας στατιστικής ηλιθιότητας! Η εγκατάστασή του δείχνει μια ανηλεή διαβολομηχανή  που σέρνει  στα γρανάζια της, τεράστια ασπρόμαυρα films με πρόσωπα παιδιών. Κανείς δεν μπορεί να την εμποδίσει.. Τα ατελείωτα films περιστρέφονταν σαν τεράστια φίδια, σε μια δαιδαλώδη σκαλωσιά που θύμιζε τις αλληγορικές, μεσαιωνικές φυλακές του Piranesi. Η τρελή διαβολομηχανή και η ασπρόμαυρη ταινία που στροβιλιζόταν σαν ίλιγγος, θύμιζαν επίσης, ρυθμικές σεκάνς του Eisenstein..  Βλέποντας το έργο ξαφνικά αναρωτήθηκα: Γυρίσαμε λοιπόν τόσο πίσω πολιτισμικά, που οι καλλιτέχνες αναγκάζονται πλέον να δημιουργούν έργα-γροθιές στο βλέμμα, εικόνες-κραυγές χωρίς κανένα πρόσχημα μήπως και μας ξυπνήσουν; Ο Boltanski, στην πραγματικότητα, δεν κάνει τίποτα άλλο από το «φωτίζει» στις εγκαταστάσεις του την σκοτεινή γωνιά της μνήμης, και τα παρατημένα είδωλά της.  Γάλλος, πολωνικής καταγωγής, θεωρείται σήμερα το μεγάλο χαρτί της γαλλικής τέχνης, μαζί με τον Daniel Buren. Η  δυναμική εμφάνισή του στην μπιενάλλε  Βενετίας, εκπροσωπώντας την Γαλλία, αλλά κι η μνημειώδης εγκατάστασή του με τους σωρούς ρούχων, που έκανε τον γύρο του κόσμου αποδεικνύουν, ότι όταν οι παλιοί τολμούν, ξεχωρίζουν.. Άλλωστε η έννοια Επιστροφή ακούγεται πλέον από πολλούς. Ποιος το περίμενε άραγε, πως ο ίδιος ο εκδότης του Frieze, Matthew Slotover , ενός περιοδικού διάσημου για την μανία του για το νέο, θα πρότεινε “ μια σύγχρονη αναθεώρηση της ιστορικής τέχνης ” ετοιμάζοντας κιόλας μια αντίστοιχη art fair;   Η Ύβρις. Στις σκοτεινές και δραματοποιημένες εγκαταστάσεις του Boltanski    παρελαύνουν συχνά φωτισμένες φωτογραφίες προσώπων που χάθηκαν, βουβά θύματα που γίνονται φαντάσματα-μάρτυρες μαζικών εγκλημάτων..Βλέπουμε σωρούς χρησιμοποιημένων ρούχων ή εικόνες παιδιών-θυμάτων των Ναζί, που ανακάλυψε ο καλλιτέχνης ψάχνοντας σε διάφορα αρχεία. Πρόκειται για έργα-αποδεικτικά στοιχεία θηριωδιών που λειτουργούν ως ready-mades μιας ζοφερής ύβρεως κι είναι αφιερωμένα στα στρατόπεδα του Auschwich και της Treblinka. Τον ρώτησαν γιατί χρησιμοποιεί αυτά τα φώτα στα πρόσωπα. “Μά επιτίθεμαι στα πρόσωπα με αυτόν τον φωτισμό. Είναι το φως της ανάκρισης” είπε σε μια συνέντευξη πριν μερικούς μήνες στην Biennale Βενετίας..   Ο Boltanski δεν ήταν από εκείνους τους καλλιτέχνες που καταγράφουν απλώς τα γεγονότα, δεν ήταν καλλιτέχνης – παρατηρητής αλλά σκηνοθετούσε ένα ‘εικαστικό γεγονός” φροντίζοντας να το φορτίσει με ισχυρά σύμβολα, μεταφορές και νοηματοδοτήσεις... Στην πραγματικότητα μάλιστα σκηνοθετούσε το ίδιο ακριβώς γεγονός! Ένα δράμα, το οποίο, παρότι αλλάζει με τα χρόνια, η αφήγησή του παραμένει κατά βάθος η ίδια!. Εξάλλου ήταν και κινηματογραφιστής.. Παλιά οι σωροί ρούχων αναφέρονταν στα ρούχα των θυμάτων των στρατοπέδων συγκέντρωσης των ναζί. Τώρα οι ίδιοι σωροί, αλλά χιλιάδες φορές περισσότεροι και πανύψηλοι, στην Monumenta, στο Grand Palais, ή στο Milano, ή στην Νέα Υόρκη, αφορούν είτε στους μετανάστες ή στα  θύματα των πολέμων ή κάτι άλλο ανάλογα με το μέρος που παρουσιάζονται.. Το θέμα κι η ουσία παραμένουν τα ίδια. Και το αποτέλεσμα παραμένει με έναν αινιγματικό τρόπο, το ίδιο δυνατό. Αυτό, με κάνει, πραγματικά να αναρωτιέμαι.. Ζούμε ακόμη ένα υπόγειο ολοκαύτωμα αλλά με αμίλητα θύματα; Πόσο βελτιώθηκε ο άνθρωπος άραγε τα τελευταία 100 χρόνια; Ή μήπως πήγε πίσω; Η πανδημία κι οι πρόσφατες ιστορίες με την Χρυσή Αυγή μάλλον συνηγορούν για το δεύτερο.. Ο Boltanski, πριν φτάσει να εκθέτει τις τεράστιες αυτές εγκαταστάσεις του, έγινε αρχικά γνωστός γιατί στο απώγειο της διάθεσης για «ψάξιμο της φόρμας» που είχαν οι καλλιτέχνες στην δεκαετία του ’70, τόλμησε να προτείνει μια «αντιφορμαλιστική» και καθαρά εξωζωγραφική εκδοχή, υιοθετώντας μάλιστα, κρίσιμα θέματα κοινωνικής κριτικής όπως π. χ τις μνήμες του Ολοκαυτώματος.. Η τέχνη επιστρέφει στο Σώμα. Το σώμα, είχε πάντοτε μια καίρια θέση στο έργο του. Αν συμφωνήσει κανείς με τον Jean Clair ότι «η τέχνη σήμερα επιστρέφει στο σώμα», μ΄ ένα σώμα ωστόσο φθαρμένο, που συνδέεται και με μία παραφθορά ερωτισμού, τότε το έργο του Boltanski βρίσκεται κάπου εκεί κοντά για να συγκατανεύσει.. Μόνο που εδώ τα πρόσωπα και τα σώματα υποδηλώνονται κυρίως, μέσω της απουσίας τους. . Συχνά. άλλωστε οι νύξεις, είναι ισχυρότερες από την ίδια την πραγματικότητα που υπονοούν..  Ο  Boltanski υπήρξε κάποτε θαυμαστής του J. Derrida και της περιβόητης «αποδόμησής» του που μεσουρανούσε την δεκαετία του ΄80.. Σ΄ αυτά τα ..πλαίσια είχε προσπαθήσει στην αρχή της καριέρας του να «αναδομήσει» την παιδική του ηλικία –όπως έλεγε- κάνοντας διάφορα απίθανα πράγματα, για τα οποία δεν θα ήταν μάλλον ιδιαίτερα περήφανος σήμερα. Ποιά ήταν αυτά; Ηχογράφησε ένα άλμπουμ με τραγουδάκια που του έλεγαν όταν ήταν μικρός, έκανε μια ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Η απίστευτη ζωή του Christian Boltanski», εξέθεσε βιβλία που έλεγαν ότι πέθανε, μαζί με 3000 βώλους βρωμιάς ενώ έφτασε να μοιράσει χειρόγραφες αιτήσεις για βοήθεια δηλώνοντας ότι είναι «έτοιμος να αυτοκτονήσει»!... Αλλά αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή μιας μεταγενέστερης λαμπρής καριέρας. Άλλωστε η εποχή εκείνη «τραβούσε» τα χάπενιγκς και τον αυθορμητισμό.. Κι ο Boltanski ήταν, βλέπετε, fun τόσο της τρέλας του ρεύματος Fluxus όσο και των πρώτων περιθωριακών φιλμ του Warhol.. Από την αυτοέκφραση στην Τέχνη. Ακόμη κι η πρώτη του ατομική συνέπεσε με τα γεγονότα του Μάη του’68 κι έγινε σ΄ ένα σινεμά στο Παρίσι.. Πράγματι, την περίοδο εκείνη, επεδίωκε περισσότερο να προσδιορίσει την έννοια της τέχνης παρά το ίδιο του το έργο... Κι έτσι δοκίμαζε τον εαυτό του σε διάφορα πράγματα.. την φωτογραφία, την λογοτεχνία και την σκηνογραφία.. Αργότερα φυσικά, αποκρυστάλλωσε το ύφος του, σοβαρεύτηκε και πέρασε από τις ιδιωτικές στις κοινωνικές αναφορές. Από την αυτοέκφραση δηλαδή, στην τέχνη.. «Το πέρασμα από την προσωπική στην συλλογική μνήμη -δήλωσε- με απασχολούσε πάντα. Ακόμη κι όταν φαινόταν πως μιλούσα για τις προσωπικές μου μνήμες ενδιαφερόμουν να δείξω την συλλογική μνήμη». Αυτό λοιπόν το πέρασμα ήταν κι ο λόγος που «μεγάλωσε» κι ο χώρος των εγκαταστάσεών του ή που λειτουργούσε συχνότερα σε δημόσιους χώρους. Ωστόσο η μνήμη, η απαξίωση της βίας, ο θάνατος, η παιδική ηλικία κι η νοσταλγία της τρυφερότητας παρέμειναν στις εγκαταστάσεις του Boltanski, που ξεπερνούν μέχρι σήμερα τις 200 .. Μόνο που τώρα η χειρονομία του είναι πιο σίγουρη, πιο καίρια και πιο χειραφετημένη. Κάποτε, μάλιστα, υιοθετώντας θαρρείς το ύφος μιας όψιμης arte povera ( φτωχής τέχνης ), εμβολιάζει πλέον στα ποιητικά του περιβάλλοντα μια πικρή αίσθηση παρωδίας της καθημερινότητας, εκθέτοντας πράγματα (πιάτα, μαχαιροπήρουνα, καρέκλες) που κάποτε ανήκαν σε ανθρώπους που σήμερα δεν ζουν.. Η υπόμνηση της απουσίας γίνεται και εδώ μέσω των αντικειμένων..         Η αντιηρωική Τέχνη. Τελικά, ο Boltanski, όχι μόνον δεν διαψεύστηκε ακολουθώντας μια αντιηρωική τέχνη στα τέλη της δεκαετίας του ΄70 που σχολίαζε τα δεινά του πολέμου και την συλλογική ευθύνη κι ενοχή (όπως εξάλλου έκανε και συνεχίζει να κάνει κι ο Kieffer σε πείσμα των καιρών) αλλά διαπρέπει και σήμερα. Το έργο του, που σχολιάζει την αλλοτρίωση, την απώλεια ταυτότητας, την αποπροσωποποίηση και την κοινωνική σκληρότητα, τις κοινωνικές ανισότητες και την μετανάστευση, διαθέτει προσωπική σφραγίδα και ύφος που τον κατέταξε στους ιστορικούς καλλιτέχνες του 20ου αιώνα.. Το κλασσικότερο έργο του “Οι σκιές” του 1986, θα είναι πάντα εκεί, να μας θυμίζει το πως οι άνθρωποι έγιναν μαριονέτες κι έφτασαν ως το ναζιστικό Ολοκαύτωμα..  Φαίνεται πως το θέμα αυτό είναι διαχρονικό κι ήρθε για να μείνει στην ιστορία . .Οι μνήμες επαναλαμβάνονται δυστυχώς, το ίδιο απαράλλαχτες  όπως κι οι τραγωδίες..   Αλλά κι η τέχνη, σύμφωνα με τον ίδιο, ούτε εξελίσσεται ούτε αλλάζει με τα χρόνια. Στην αυτοβιογραφία του που εκδόθηκε το 2007 με τον τίτλο, Η πιθανή ζωή του Boltanski. λέει : “Δεν ξέρω τι σημαίνει θεωρία τέχνης. Δεν υπάρχει εξέλιξη στην τέχνη, μόνο αποσπασματικότητα. Η τέχνη, χρησιμοποιούσε ανέκαθεν τα ίδια πέντε ή έξι θέματα από την αρχή του χρόνου. Ο κάθε καλλιτέχνης μιλάει για τα ίδια πράγματα με τους προηγούμενους απλά χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο της εποχής του. Δεν είναι καλύτερο ή χειρότερο…Και υπάρχει μικρή διαφορά ανάμεσα στο τι κάνω σήμερα και στο τί έκαναν οι ζωγράφοι του 16ου αιώνα. Βέβαια, χρησιμοποιώ την σύγχρονη τεχνολογία, την φωτογραφία, αλλά παρολαυτά αυτό δεν κάνει την διαφορά.”

Paul Klee works

Αναδρομή στην τέχνη του 20ού αιώνα

 

Αναδρομή στην τέχνη του 20ού αιώνα. Ανάλυση έργων σημαντικών καλλιτεχνών που το έργο τους σημάδευσε την Μοντέρνα και την Σύγχρονη Τέχνη.

Webinar του Δήμου Διονύσου, με την ιστορικό τέχνης και δημοσιογράφο #Vassilika_Sarilaki

Van Gogh Part 2

Το δεύτερο μέρος του σεμιναρίου για τον Van Gogh περιλαμβάνει το ώριμο έργο του. Ο Vincent Van Gogh θεωρείται γενικά ο μεγαλύτερος ζωγράφος παγκοσμίως μετά τον Rembrandt καθώς κι ένας από τους μεγαλύτερους μετα -ιμπρεσιονιστές. Δεν είναι μόνον η πολύ δύσκολη και δραματική του ζωή, ή το γεγονός με το κομμένο αυτί ή η αυτοκτονία του που άφησαν πίσω τους έναν μεγάλο μύθο για τον Van Gogh, μύθους που οι περισσότεροι ανατρέπονται σήμερα. 

Ο #Van_Gogh δεν είναι μόνον ίσως ο διασημότερος όλων των ζωγράφων αλλά αποτελεί κι έναν καλλιτέχνη ο οποίος παρόλο πού πούλησε μόνο ελάχιστα έργα όσο ζούσε, επηρέασε πάρα πολύ τόσο τους εν ζωή όσο και τους μεταγενέστερους ζωγράφους. Τους Fauves, τους εξπρεσσιονιστές, τον Bonnard, τον Monet κι άλλους. Το εντυπωσιακό χρώμα του, οι αδρές του πινελιές και οι φυσιογνωμίες που ζωγράφισε καθώς και τα εντυπωσιακά του τοπία επηρέασαν δυναμικά την μοντέρνα τέχνη.

Η τέχνη του Van Gogh έγινε εξαιρετικά δημοφιλής μετά το θάνατό του, ειδικά στα τέλη του 20ού αιώνα, όταν το έργο του άγγιξε δυσθεώρητα ρεκόρ σε δημοπρασίες σε όλο τον κόσμο και κυκλοφόρησε σε πολλές εκθέσεις ανά τον κόσμο. Τα λόγια είναι περιττά για τον μεγαλειώδη αυτό ζωγράφο που νομίζουμε πως ξέρουμε όλοι, αλλά στην πραγματικότητα αγνοούμε πάρα πολλά πράγματα για αυτόν, καθώς είναι γνωστά μόνον καμιά 15αριά έργα του από τα 900 εξαιρετικά ζωγραφικά του έργα κι άλλα τόσα σχέδια και χαρακτικά του.

Εκδήλωση για τον Ανδρέα Εμπειρίκο

Στα πλαίσια των σεμιναρίων Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Διονύσου που κάνω διοργανώσαμε μαζί με τον φωτογράφο Δαμιανό Μωραΐτη αυτήν την σημαντική εκδήλωση/αφιέρωμα στον μεγάλο μας υπερρεαλιστή ποιητή, ψυχαναλυτή και φωτογράφο Ανδρέα Εμπειρίκο. Στο πρώτο μέρος της εκδήλωσης ο γιος του Ανδρέα Εμπειρίκου, Λεωνίδας Εμπειρίκος μας εξιστορεί την ζωή και μας σχολιάζει το έργο του πατέρα του, κάνοντάς μας μια ενδελεχή, ιστορική αφήγηση και αποτίμηση, καθώς είναι ιστορικός και ο ίδιος.

 Στο δεύτερο μέρος, ο φωτογράφος Μωραΐτης Δαμιανός μας ξεναγεί στο φωτογραφικό έργο του μεγάλου μας ποιητή και σχολιάζουμε εγώ, ο διάσημος γλύπτης και καθηγητής στο ΑΠΘ Κώστας Βαρώτσος, η καθηγήτρια Ιστορίας τέχνης στο μουσείο του Χιούστον Άννα Ταχιντζή, η συντηρήτρια έργων τέχνης και φωτογραφίας στο Βυζαντινό μουσείο, Εύη Σταμούλη, ο μαθηματικός Γιάννης Ερμόπουλος κλπ.

 

Εισαγωγική ομιλία//έρευνα σε εκδήλωση για τις γυναίκες

Η Ελλάδα είναι στην τελευταία θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση στο θέμα της ισόττητας των δύο φύλων. Το Ελληνικό #metoo βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Τι μπορεί να γίνει; Υπάρχει ελπίδα και υπάρχουν και λύσεις. Εδώ είναι η εισαγωγική ομιλία/έρευνα που έκανα στην πρόσφατη εκδήλωση με θέμα "Προτάσεις για την βελτίωση της θέσης της γυναίκας στον 21ο αιώνα" της παράταξης Δύναμη Ζωής.

 

 

Ingmar Bergman : αποστάγματα σκέψεων..

       

                                                                                                                                          Της Βασιλίκας Σαριλάκη

Για τον Bergman δεν χρειάζονται συστάσεις. Είναι κατά πολλούς ο σημαντικότερος κινηματογραφιστής του 20ου αιώνα. Σκηνοθέτησε πάνω από 60 ταινίες και 130 θεατρικά καθώς ήταν για χρόνια διευθυντής στο Βασιλικό θέατρο της Στοκχόλμης κάτι που απηχεί και στα κινηματογραφικά σενάριά του με την εμφανή θεατρική ποιότητα και βυθοσκόπηση στις αγωνίες του όντος... Ο Bergman ήταν σημαντικός στοχαστής. Ο Kieślowski είχε πει κάτι πολύ σωστό. Ότι είναι ίσως ο μόνος που έχει πει τόσα πολλά για την ανθρώπινη φύση όπως ο Dostoyevsky ή ο Camus...
Δεκατρία χρόνια μετά τον θάνατό του του το μικρό αυτό αφιέρωμα επαναφέρει το άρωμα της δυνατής του σκέψης και την σοφή πραγματογνωμοσύνη του. Υπάρχουν πολλά σχόλια για τις προσωπικές του εμπειρίες και τα έργα του. Η συνέντευξη που δημοσιεύεται  έγινε σε ένα ξενοδοχείο στο Μόναχο, το 1976 και την διάλεξα γιατί είναι αποκαλυπτική. Ποτέ δεν φανταζόμουν π.χ πως ο  ακατάβλητος για 60 χρόνια Bergman, είχε κάνει κάποτε απόπειρα αυτοκτονίας..Η μετάφραση είναι δική μου. Ακολουθούν αποσπάσματα από σημαντικές παρακαταθήκες του που σταχυολόγησα προσεκτικά από το βιβλίο “Ο Bergman μιλάει για τον Bergman”,(εκδ. Ροές”) κι άλλες πηγές. 

   * * * * * * * * * * * * * 

« Όλη μου την ζωή ως καλλιτέχνης την πέρασα προσπαθώντας να επικοινωνήσω με άλλους ανθρώπους, προσπαθώντας να κατανικήσω την μοναχικότητά μου..» Η γυναίκα του μόλις έφερε λίγο μεταλλικό νερό.

 

Ο Ingmar Bergman το 1976, © Otfried Schmidt, courtesy of Andre Müller

 

«Η γυναίκα μου είναι η γραμματέας μου είπε γελώντας».. Η αλήθεια είναι πως μόλις είχε ανανήψει από μια τεράστια οικονομική καταστροφή που οδήγησε σε βίαιη έξωσή του από το Stockholm Royal Theatre με αστυνομική επέμβαση , με νευρική κατάρρευση, απόπειρα αυτοκτονίας και αυτοεξορία του για 5 χρόνια στο Μόναχο όπου και γύρισε το «Αυγό του φιδιού» και την «Φθινοπωρινή Σονάτα»

         Γιατί δεν αποδέχεστε την μοναξιά;» ρώτησα

«Μα κανείς πιστεύω, δεν μπορεί να την αποδεχτεί.. κανείς στον κόσμο. Θεέ μου! Κάθε παιδάκι ήδη από την ηλικία των τεσσάρων ετών καταλαβαίνει πως αυτή η απομόνωση υπάρχει.. αυτή η μοναξιά. Και κάθε ανθρώπινη ύπαρξη προσπαθεί να την αφήσει πίσω της και κάθε άνθρωπος προσπαθεί να βρει κάτι που θα τον βγάλει από εκεί. Δεν συμφωνείτε;» 

Ανακάθησε και το βλέμμα του αποκάλυψε μια έκφραση παιδιού. Με τα γεμάτα χάρη χέρια του άρχισε να χειρονομεί δίνοντας έμφαση στα λόγια του:

«Προσπαθώ με τα φιλμ μου και τις θεατρικές παραστάσεις μου να κάνω τον κόσμο ένα καλύτερο μέρος, ακόμη και μικροσκοπικά, καταλαβαίνεις; Ακατάπαυστα πάσχισα να το κάνω αυτό και συνεχίζω να το κάνω για καθαρά εγωιστικούς λόγους. Έτσι είναι κατασκευασμένη η δική μου….Πως να το πούμε.. μηχανή;»
 Στην αυτοβιογραφία του που έχει τίτλο "Laterna magica" που εκδόθηκε το 1987, ο Bergman περιγράφει πως έχασε την πίστη του κατά την διάρκεια μιας εγχείρισης.. Όταν ξύπνησε μετά από μια εξάωρη νάρκωση, οι 6 ώρες του φάνηκαν σαν ένα μόλις λεπτό.
« Οι χαμένες ώρες της εγχείρησης,» λέει στο βιβλίο, “ μου έδωσαν μια καθησυχαστική ετυμηγορία: γεννήθηκες χωρίς να το επιδιώξεις, ζεις χωρίς να υπάρχει νόημα.. και όταν πεθαίνεις διαγράφεσαι»
Την ίδια ιστορία μου εξιστόρησε και τώρα με άλλον τρόπο. Μου είπε: « Αυτό το ένα λεπτό, αυτές οι 6 ώρες ήταν μια φανταστική εμπειρία για μένα. Γιατί έφτασα στην πεποίθηση ότι ζεις, είσαι κολλημένος στην ζωή και μετά αίφνης μια μέρα ξεκολλάς. Είσαι μια ύπαρξη και μετά μια μη-ύπαρξη. Και αυτός ο φανταστικός χρόνος, από την ζωή στον θάνατο, περιέχει τα πάντα. Το τρομερό, το όμορφο, το άπειρο, το αναπάντεχο, το φριχτό.. όλα είναι εκεί. Και αυτό το βρίσκω καταπληκτικό. Κι αυτό μου φτάνει ». Μου έδειξε με το δάχτυλο την οροφή από όπου κρεμόταν μια στρογγυλή λάμπα. 

« Αυτή ήταν μια καλή στιγμή όταν κατάλαβα ότι δεν υπάρχει Θεός εκεί πάνω και πως κανένας δεν με παρατηρεί. Ξαφνικά ένοιωσα ένα αίσθημα ασφάλειας. 

Πάντοτε φοβόμουνα  τον Ύψιστο Θεό από εκεί πάνω. Όταν είσαι νέος φοβάσαι τόσο πολύ , και γίνεσαι έτσι τόσο δυστυχής και άτολμος. Φοβάσαι ένα σωρό πράγματα κι αυτό σε κάνει τόσο κακό..»  

« Και ύστερα;» ρώτησα.. « Ύστερα πρέπει να αναγνωρίσεις το κακό και να το αποδεχτείς. Μόλις το αναγνωρίσεις, το αποδεχτείς, το κοιτάξεις στα μάτια και.. δεν θέλω να το πω.. φιλιώσεις με αυτό, αλλά όταν το μάθεις, τότε μπορείς να το καταπολεμήσεις καλύτερα.»

“Σας πέρασε ποτέ από το μυαλό να κάνετε ψυχανάλυση;” ρώτησα 

Ο Bergman ξέσπασε σε γέλια που γέμισαν το δωμάτιο. Αυτό τον διασκέδασε τόσο που του έφτιαξε το κέφι. Στην αρχή είχαμε συμφωνήσει αν μου μιλήσει μόνο είκοσι λεπτά. Τώρα μιλάμε εδώ και δύο ώρες. “Ξέρεις” μου είπε, “ένας καλλιτέχνης κάνει ο ίδιος θεραπεία στον εαυτό του και δεν πρέπει να έχει κακή γνώμη για αυτό. Μια τίγρης δεν έχει καμμία απολύτως ενοχή όταν τρώει ένα ωραίο ζώο. Ο καλλιτέχνης πρέπει να φάει τα ζώα του. Αυτό είναι μέσα στο παιχνίδι. Πρέπει να έχουμε τις καλύτερες συνθήκες για την δουλειά μας και πρέπει να είμαστε ελεύθεροι. Διαφορετικά ξέχνα το.”

Η εξαγορασμένη ελευθερία. Η γνωστή αν και μπανάλ φράση του Dostoevsky  μου ήρθε τότε στον νου.. “Τα λεφτά είναι εξαγορασμένη ελευθερία”. Ήδη αναρωτιόμουν τι άλλο να ρωτήσω και τότε είπα: “Έχετε την ελευθερία να κάνετε ότι θέλετε;” Σοκαρίστηκα απο την ευθύβολη απάντηση: “ Ίσως με την βοήθειά σας.. Όταν ξεκίνησα δεν είχα καθόλου ελευθερία. Ούτε στα φιλμ ούτε στο θέατρο. Αλλά σήμερα είμαι 100% ελεύθερος”.¨” Είστε ευτυχισμένος τώρα;” ρώτησα.

Έβαλε στο ποτήρι περισσότερο μεταλλικό νερό αλλά δεν το άγγιξε. “Όχι” είπε.” Δεν είμαι ευτυχισμένος αλλά νιώθω άνετα. Ξέρετε, είμαι σαν το ψάρι, κι έχω το ενυδρείο μου. Έχει τα όριά του αλλά δεν τα δέχομαι. Για μένα είναι απλώς συμβολικά αυτά τα όρια. Ασφαλώς, όπως ο καθένας μας ασχολούμαι με όλα τα γύρω πράγματα, και με τον εαυτό μου. Αλλά έχω το ενυδρείο μου, και μου αρέσει, και είστε ευπρόσδεκτος να με επισκεφθείτε σε αυτό.
Τώρα, πήρε το ποτήρι και το άδειασε.
Ξαναγύρισα  στις σημειώσεις μου. Υποτίθεται έπρεπε να πάρω κάποιες λεπτομέρειες από τον παγκοσμίου φήμης σκηνοθέτη για το "αυγό του φιδιού", το οποίο σχεδίαζε να γυρίσει στο στούντιο Βαυαρίας στο Μόναχο. Αυτό μου είχε ζητήσει ο εκδότης μου. Αλλά ο  Bergman δεν ήθελε να μιλήσει γι 'αυτό.
Η ταινία λαμβάνει χώρα το 1923, την χρονιά που απέτυχε το πραξικόπημα του Χίτλερ, και δείχνει – απο όσο ξέρω - την ανθρώπινη αυτοκαταστροφική πορεία αξιοποιώντας το παράδειγμα μιας διαφαινόμενης καταστροφής.

 Ρώτησα: "Νομίζετε ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση καταστροφικοί; " Γέλασε πάλι και με λυπημένα μάτια του και είπε: "Ναι."

Τι είναι ο πνευματικός θάνατος; Το 1951 ο Bergman κάνει μια δραματική ταινία που σχολιάζει το πρώτο σκίρτημα του έρωτα και μια αιφνίδια εξέλιξη του θανάτου του αγοριού που έχει ερωτευτεί μια μπαλαρίνα. Με αφορμή την ταινία λέει ο δημιουργός της: “ Εκείνο τον καιρό με απασχολούσε πολύ ο φόβος του θανάτου. Όχι του σωματικού τόσο –κι αυτού βέβαια- όσο του πνευματικού θανάτου. Το ότι δηλαδή, κάθε μας πράξη, κάθε μας επιλογή οδηγεί σ΄ ένα πλησίασμα της ζωής ή σ΄ έναν μικρό θάνατο..” Φοβερά σημαντική και χρήσιμη ιδέα.. Και πόσο ηθικό ανάστημα απαιτείται για αυτήν την σκέψη!!

 

Ερωτισμός.Το 1953 γίνεται το γύρισμα της ταινίας “Ένα καλοκαίρι με την Μόνικα” με πρωταγωνίστρια την Χάριετ Άντερσον, σ΄ ενα νησάκι στην Σουηδία. “ Όλοι είμαστε καψουρεμένοι μαζί της. Δεν έχει ξαναβγεί κοπέλα στον Σουηδικό κινηματογράφο που να εκπέμπει την αχαλίνωτη ερωτική σαγήνη της Χάριετ” δήλωσε. “Όλη η ταινία βγήκε αβίαστα σαν τραγούδι. Κι ύστερα την έκοψε η λογοκρισία. Έκοψε διάφορα και ολόκληρη την σκηνή όπου μεθάνε στην παραλία κι ακολουθεί μια σκηνή ερωτικού παροξυσμού.. Αναγκαστήκαμε να το δεχτούμε. Πάντως την ταινία αυτή την έχω βαθιά στην καρδιά μου και χαίρομαι πάντα όταν την ξαναβλέπω” 

   

Ο έρωτας παίζει ένα μεγάλο ρόλο στις ταινίες του και στην ζωή του και εμφανίζεται χωρίς ταμπού, ενοχές και προκαλύμματα με τολμηρές εκδοχές ακόμη και ‘ανάρμοστου΄για την εποχή του έρωτα και σχέσεις, όπως π.χ στις εκδοχές ερωτισμού μεταξύ δύο γυναικών στην Persona, στην έλξη γιού μάνας στην Σιωπή κλπ. Eδώ βλέπουμε σκηνή από την ταινία Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη, του 1961.

  Γυναίκες υπήρξαν γι αυτόν πολλές, ωστόσο, η γυναίκα της ζωής του θα ήταν η Λίβ Ούλμαν, που έπαιξε σε πολλές ταινίες του κι έγινε πασίγνωστη από την ερμηνεία της στην Persona το 1966 όπου συμπρωταγωνίστησε με την Μπίμπι Άντερσον με την οποία επίσης είχε ερωτική σχέση κάποια εποχή ο Bergman.. Την Ούλμαν δεν την παντρεύτηκε ποτέ αλλά έκαναν μαζί έναν γιό. Συνολικά έκανε 5 γάμους και απέκτησε 9 παιδιά, εξ ου και τα μόνιμα οικονομικά προβλήματα του μεγάλου σκηνοθέτη. Eδώ τον βλέπουμε με την Ούλμαν (δεξιά) και την Άντερσον στα γυρίσματα της Persona το 1966. 

Η Ούλμαν, πρωταγωνίστησε επίσης το 1969 στην ταινία Το Πάθος της Άννας και στην πραγματικότητα το όνομά της ως ηθοποιού συνδέεται απόλυτα με τον Bergman, καθώς έπαιξε στις γνωστότερες ταινίες του, την Ντροπή το 1967, Κραυγές και Ψίθυροι το 1972, το Αυγό του φιδιού, το 1977, την Φθινοπωρινή Σονάτα το 1978, την τηλεσειρά Σκηνές απο έναν γάμο το 1973 κλπ.

Η ταπείνωση. Ο Bergman που γεννήθηκε στην Ουψάλα της Σουηδίας το 1918 είχε δύσκολα παιδικά χρόνια. Ο ίδιος δήλωνε καθηλωμένος στην παιδική του ηλικία που αναβίωνε συχνά με την φαντασία του. Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει ότι ο πατέρας του, που ήταν αυστηρός λουθηρανός, τον έκλεινε σε σκοτεινές ντουλάπες για να τον τιμωρήσει για “παραπτώματα” όπως του να κατουρηθεί στον ύπνο του μικρός..“Ένα  από τα ισχυρότερα συναισθήματα που θυμάμαι από την παιδική μου ηλικία είναι, ακριβώς, το να είμαι ταπεινωμένος. Χτυπημένος από λόγια, πράξεις ή καταστάσεις.

Δεν είναι μια αλήθεια  ότι τα παιδιά νοιώθουν πάντοτε βαθιά ταπεινωμένα στις σχέσεις τους με τους μεγάλους και αναμεταξύ τους; Έχω την εντύπωση πως τα παιδιά περνούν ένα μεγάλο μέρος του χρόνου τους στο να ταπεινώνουν το ένα το άλλο. Ολόκληρο το εκπαιδευτικό μας δεν αποτελεί παρά μια διαρκή ταπείνωση, και ήταν ακόμα περισσότερο όταν ήμουν εγώ παιδί. Μια από τις πληγές που θεωρώ από τις πλέον δύσκολες να αντέξω στην ενήλικη ζωή μου είναι ο φόβος της ταπείνωσης, και η αίσθηση του να ταπεινώνεσαι. . . Κάθε φορά που διαβάζω μια κριτική, για παράδειγμα -  εγκωμιαστική ή μή - μου ξυπνά αυτό το συναίσθημα. . .

Το να ταπεινώνεις και το να ταπεινώνεσαι, νομίζω, αποτελεί ένα εξαιρετικά κρίσιμο στοιχείο ολόκληρου την κοινωνικού μας συστήματος. Δεν είναι ότι λυπάμαι μόνο για τον καλλιτέχνη. Γιατί γι’ αυτόν ξέρω ακριβώς σε ποιό σημείο νιώθει πιο ταπεινωμένος. Αλλά δείτε για παράδειγμα την γραφειοκρατία. Θεωρώ ότι έχει δομηθεί να προσφέρει τον ύψιστο βαθμό ταπείνωσης, που αποτελεί ένα από τα πλέον χειρότερα και επικίνδυνα δηλητήρια που υπάρχουν.”  

Οι θρησκευτικές ιδέες. To 1962 γυρίζει την ταινία Χειμωνιάτικο Φώς που όπως λέει ο Bergman σε μια συνέντευξη “Περιγράφει την ιστορία κάποιου που κλείνεται μέσα σε μια ερημική εκκλησία, πηγαίνει στην Άγια Τράπεζα και λέει “Θεέ μου θα καθίσω εδώ μέχρι να μου αποδείξεις με κάποιο τρόπο ότι υπάρχεις. Αυτό θα είναι ή το δικό σου τέλος ή το δικό μου!” Αρχικά η ταινία ασχολείται με τα μερόνυχτα που ζει το μοναχικό αυτό άτομο κλεισμένο μέσα στην εκκλησία, όπου πεινάει και διψάει όλο και περισσότερο έως ότου αρχίζει και καταλαμβάνεται σταδιακά με τα οράματα και τα όνειρά του, μπερδεύοντας το όνειρο με την πραγματικότητα ενώ μετέχει σ’ ένα αλλόκοτο και σκοτεινό αγώνα πάλης με τον Θεό.” 

Όπως είναι γνωστό, ο πατέρας του Bergman ήταν ένας πουριτανός και αυστηρός χριστιανός εξ ού και η έντονη τάση πατροκτονίας στα θρησκευτικά συναισθήματα που έτρεφε ο ίδιος.  “Έχω ρουφήξει τον Χριστιανισμό με το γάλα της μάνας μου “ έλεγε και προσέθετε: “Προσπαθούμε να πετύχουμε δύο πράγματα ταυτόχρονα. Από την μια επικοινωνία με τους άλλους - αυτό είναι το βαθύτερο ένστικτο μέσα μας- κι από την άλλη ασφάλεια. Με συνεχή επικοινωνία με τους άλλους ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να δεχθούμε το φρικτό γεγονός της ολοκληρωτικής μας μοναξιάς. Ψάχνουμε αδιάκοπα για καινούργια σχέδια, καινούργια σχήματα, καινούργια συστήματα, για να μπορέσουμε να αποσοβήσουμε μερικά ή ολικά την επίγνωση της δικής μας μοναξιάς.  Αλλιώς δεν θα είχαν ποτέ προκύψει τα θρησκευτικά συστήματα….Όμως κανείς δεν είναι άτρωτος από θρησκευτικές ιδέες κι εξομολογητικές τάσεις. Μπορεί να πέσουμε θύματά τους εκεί που δεν το περιμένουμε. Είναι σαν τον κίτρινο πυρετό, σαν τον κεραυνό. Είσαι ολότελα αβοήθητος, εκτεθειμένος. Σήμερα αποκλείω μια τέτοια υποτροπή, Αλλά δεν μπορώ να την αποκλείσω και για αύριο..” 

 Η ένοχη ελπίδα..Υπάρχουν πολλές ταινίες του Bergman που ασχολούνται με το θρησκευτικό συναίσθημα και τον φόβο ή τις ενοχές αλλά και την έννοια της οντολογίας και του προορισμού. Η πλέον γνωστή βέβαια είναι η Έβδομη σφραγίδα που γύρισε το 1956 μέσα σε ένα μήνα ως ένα εκπαιδευτικό φιλμ για τους φοιτητές του! Κι εδώ υπάρχει ένας άθεος γαιοκτήμονας από την μια κι ο μεσαιωνικός ιππότης Μπλόκ από την άλλη που ψάχνει να βρει τον θεό αλλά που ο θεός παραμένει σιωπηλός.. Και την ίδια στιγμή αναφωνεί: “Γιατί δεν μπορώ να σκοτώσω τον θεό μέσα μου;'” 

   Στο αυτοβιογραφικό αυτό ερώτημα τελικά απάντησε ο ίδιος ο Bergman δηλώνοντας κάτι πολύ εντυπωσιακό:

Ισοπέδωσα το σπίτι μου.“Με την εξάλειψη της θρησκευτικής πλευράς της ύπαρξής μου η ζωή μου έγινε πολύ πιο εύκολη. Ο Σάρτρ έλεγε πόσο ανελεύθερος ήταν ως καλλιτέχνης και συγγραφέας και πόσο υπέφερε γιατί δεν τα κατάφερνε.Μετά από μια αργή διανοητική πορεία συνειδητοποίησε πως η αγωνία του για το ότι αυτά που έκανε δεν είχαν αξία αποτελούσε ένα αταβιστικό κατάλοιπο από την θρησκευτική αντίληψη ότι υπάρχει κάτι που είναι το Ανώτατο Καλό και Τέλειο. Όταν όμως ξέθαψε την κρυμμένη αυτή αντίληψη που υπήρχε μέσα του και ακρωτηρίασε αυτό το κατάλοιπο απαλλάχτηκε από τις καλλιτεχνικές του αναστολές. Κι εγώ πέρασα κάτι παρόμοιο. Κι εγώ έχασα τις συγγραφικές μου αναστολές. Όταν κατέρρευσε η παραφορτωμένη θρησκευτική μου υπερκατασκευή. Και διαλύθηκαν κι οι φόβοι ότι δεν συμβάδιζα με την εποχή μου. Στο Χειμωνιάτικο Φώς, ισοπέδωσα το σπίτι μου. Από τότε τα πράγματα είναι ήσυχα σ΄ αυτό το μέτωπο..” 

 

To νόημα της ζωής. To 1963, o Bergman δημιουργεί την ταινία η Σιωπή. Με αφορμή μια συζήτηση γύρω από την περίεργη αυτή ταινία λέει” Οι άνθρωποι νομίζουν ότι εάν το καθετί μπει στην θέση του, αρχειοθετηθεί σωστά, τότε όλα θα είναι εντάξει. Αλλά εγώ δεν είμαι και πολύ σίγουρος για αυτό. Στο βαθύτερο επίπεδο της ταινίας υπάρχει λοιπόν η κατάρρευση μιας ιδεολογίας κι ενός τρόπου ζωής. Θυμάμαι πως είχα γράψει κάτι που με ικανοποίησε φοβερά, μόλο που δεν είναι τίποτα εκπληκτικό. Έγραψα ότι η ζωή έχει τόσο νόημα και σπουδαιότητα όσο της αποδίδουμε εμείς οι ίδιοι. Δεν υπάρχει τίποτα εκπληκτικό σ΄ αυτά τα λόγια, αλλά για μένα ήταν σαν να χτύπησα μια φλέβα χρυσού!.  

  Η Κόλαση. ''Για μένα, η κόλαση αποτελούσε πάντα ένα πολύ υποβλητικό μέρος. Αλλά ποτέ δεν έχω να θεωρήσει ότι βρίσκεται πουθενά αλλού παρά στη γη. Η Κόλαση έχει δημιουργηθεί από τον άνθρωπο - πάνω στη γη.” 

  Η Ντροπή. Το 1968, ο Bergman δημιουργεί την ταινία Shame. Για αυτήν την ταινία είπε: “ Το θέμα της ταινίας είναι ο πόλεμος αλλά κι ως πιο σημείο μπορεί εσύ κι εγώ να κρύβουμε έναν φασίστα μέσα μας; Κάτω από ποιές συνθήκες θα μπορούσαμε να μετατραπούμε από καλοί σοσιαλδημοκράτες σε ενεργούς ναζί; Αυτό θέλω να ανακαλύψω..Έχω όλο και περισσότερο το συναίσθημα ότι οι άνθρωποι ενεργούν πανικόβλητα κάτω από τις τρομαχτικές πιέσεις που υφίστανται σήμερα. Ότι ενεργούν με ένα και μοναδικό κίνητρο: το προσωπικό τους συμφέρον. Κι αυτό ακριβώς είναι το θέμα της ταινίας.

 Τέχνη κι ηθική: “ Σήμερα λέμε πως κάθε μορφή τέχνης είναι πολιτική. Εγώ όμως λέω ότι κάθε μορφή τέχνης έχει σχέση με την ηθική. Αυτό εννοούσε ο Ο’ Νήλ ‘όταν έλεγε πως το θεατρικό έργο που δεν ασχολείται με την σχέση του ανθρώπου με το θείο δεν έχει αξία.” 

Περίεργες συμπτώσεις:Ο Bergman πέθανε 89 ετών ήσυχος ένα βράδυ στον ύπνο του. Ήταν καλοκαιράκι, 30 Ιουλίου του 2007. Την ίδια ακριβώς μέρα πέθανε κι ο Michelangelo Antonioni! Eπίσης ο Bergman έτρεφε μια ιδιαίτερη εκτίμηση για τον Tarkovsky όπως ίσχυε και το αντίθετο βέβαια, καθώς ο τελευταίος είχε εκτενώς χρησιμοποιήσει ηθοποιούς του πρώτου. Κάποια στιγμή δήλωσε για τον μεγάλο ρώσσο κινηματογραφιστή..“Όταν η ταινία δεν είναι ένα ντοκουμέντο, είναι όνειρο. Γι 'αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος από όλους. Αυτός κινείται με τόση φυσικότητα στο δωμάτιο των ονείρων… Δεν χρειάζεται να μας εξηγήσει. Τι θα πρέπει να εξηγήσει ούτως ή άλλως; Είναι ένας θεατής, ένα ικανό ελάφι”....“‘Ο κινηματογράφος ως όνειρο, ως μουσική ταινία. Καμιά τέχνη δεν περνάει στην συνείδησή μας με τον τρόπο που το κάνει μια ταινία, και στοχεύει κατευθείαν στα συναισθήματά μας, βαθιά μέσα στα σκοτεινά δωμάτια της ψυχής μας.”