Γιατί είναι trendy οι αφίσες της Κινέζικης Επανάστασης;

Της Βασιλίκας Σαριλάκη Πριν από δύο δεκαετίες περίπου, όταν η Κίνα αποφάσισε να κάνει το μεγάλο άλμα και να μπει στην διεθνή αγορά κανείς δεν φανταζόταν τι θα επακολουθούσε. Οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες Αν πριν από 20 χρόνια έλεγες σ’ έναν δυτικό συλλέκτη να πληρώσει για μια αφίσα προπαγάνδας της Κίνας 10.000 ευρώ θα σε θεωρούσε σίγουρα τρελό. Σήμερα οι συλλογές με vintage αφίσες της επαναστατικής περιόδου της Κίνας έχουν αποκτήσει απίστευτη συλλεκτική αξία!.Μια απ’ αυτές, η συλλογή του Γερμανού Michael Wolf που παρουσιάζουν οι εκδόσεις Taschen μας προκαλεί να κάνουμε μια ιδιαίτερη περιήγηση στις ιδιαίτερες αυτές αφίσες και τους οπτικούς και σημειολογικούς τους κώδικες. Η Κίνα είναι σήμερα η τελευταία λέξη της μόδας. Ας δούμε πως η τέχνη φλερτάρει με την Επανάσταση αλλά και την προπαγάνδα.. Αρχικά θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τις προθέσεις μας. Οι αφίσες αυτές, που ξεκινάνε από την ίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας της Κίνας το ’49 και κυριαρχούν για τρεις δεκαετίες παντού στην Κίνα ονομάζονται αφίσες προπαγάνδας. Για να είμαστε ακριβείς και αμερόληπτοι θα πρέπει να εξετάσουμε το τι και πως.. Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά..Με τις αφίσες αυτές μεγάλωσαν και διαπαιδαγωγήθηκαν δισεκατομμύρια άνθρωποι, πολλές γενιές, και είχαν θέση παντού. Όχι μόνον στους δημόσιους χώρους αλλά και μέσα στα σπίτια. Επίσης το ιδιαίτερα πλούσιο ζωγραφικό τους περιεχόμενο που προερχόταν από έναν συνδυασμό της ακαδημαϊκής ζωγραφικής παράδοσης με την άφθαστη παραδοσιακή κινέζικη τοπιογραφία και ηθογραφία “σπούδασε” οπτικά μεγάλο μέρος του κινέζικου πληθυσμού δημιουργώντας στο κινέζικο συλλογικό ασυνείδητο όχι μόνον υψηλές ηθικές απαιτήσεις (λόγω του περιεχομένου τους) αλλά και μια ιδιαίτερη αισθητική που προσιδίαζε βέβαια με το προπαγανδιστικό ύφος των σοβιετικών αφισών, αν εξαιρέσουμε βέβαια τις αφίσες της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Πολλές από αυτές τις αφίσες χρησιμοποιήθηκαν για προπαγανδιστικούς λόγους αλλά όχι όλες.. Χωρίς να μας διακρίνει κάποιο φιλομαοϊκό παρελθόν ή παρόν θα σταθούμε αρχικά με σεβασμό απέναντι στην λειτουργικότητα όλης αυτής της υπερπροσπάθειας χιλιάδων ανώνυμων κι επώνυμων ζωγράφων. Εδώ σχολιάζουμε τις αφίσες κυρίως για την οπτική τους έκφραση και λειτουργικότητα..Στο επόμενο άρθρο μας θα δούμε ενδελεχέστατα την προπαγανδιστική τους χρήση. Επίσης θα θεωρήσουμε κάπως ασύμμετρο τον γενικευμένο όρο «αφίσες προπαγάνδας» που δεν επιτρέπει την διάκριση, την διαφορετική τους σηματοδότηση, τις αποχρώσες διαφορές τους που είναι υπαρκτές καθώς πέρα από την “mainstream” προπαγανδιστική χρήση, η τεράστια διάχυσή τους στις αχανείς Επαρχίες και οι εκατοντάδες καλλιτέχνες που τις έφτιαξαν για τόσο διαφορετικές χρήσεις, δεν μας επιτρέπουν τον φορτισμένο όρο “προπαγανδιστικές” με την γενικευμένη αφοριστική του σημασία, και εξηγούμε αμέσως το γιατί. (Αυτό δεν σημαίνει βέβαια, ότι πολλές δεν υπήρξαν ξεκάθαρα προπαγανδιστικές αφίσες). Όπως γνωρίζουμε όλοι, οι αφίσες και ιδιαίτερα οι διαφημιστικές ήταν και παραμένουν κατεξοχήν προπαγανδιστικό υλικό. Μόνο που δεν κατονομάζονται ως τέτοιες για ευνόητους λόγους. Εδώ ο Μάο π. χ παρουσιάζεται ως πατερούλης, ως επίγειος Θεός, κάτι που ίσχυε και για τον Στάλιν. Κι ο Θεός δεν πρέπει να διαφημίζεται ως γνωστόν… Διαφορετικά θα έπρεπε τις ιερές εικόνες να τις ονομάσουμε διαφημιστικές και τις εικόνες της Εκκλησίας που παριστάνουν τον Χριστό να τις θεωρήσουμε εικόνες προπαγάνδας και όχι λατρείας.. Κάτι που φυσικά δεν διανοείται να κάνει κανείς εύκολα.. Εάν όχι, τότε λοιπόν  θα ήταν φρόνιμο να τηρήσουμε ίσες αποστάσεις και στις δύο περιπτώσεις.           Οι αφίσες των ναζί θα μπορούσαν να ονομαστούν συνολικά αφίσες προπαγάνδας όπως και οι τοιχογραφίες του New Deal στην Αμερική επί Ρούσβελτ διότι διαφήμιζαν ξεκάθαρα πολιτικό έργο ή επέβαλλαν φασιστικά πολιτικές απόψεις. Δεν ισχύει το ίδιο με μια επανάσταση που όντως έγινε από τον λαό και την αξιοποίηση αρκετών λαϊκών καλλιτεχνών που συχνά αυτοσχεδίαζαν. Ωστόσο, υπάρχουν προπαγανδιστικές αφίσες που χρησιμοποίησε μεταγενέστερα το κινέζικο κράτος με σκοπό τον έλεγχο των αντιδράσεων του πληθυσμού ακόμη και την συσκότιση γεγονότων.         Ναζιστική αφίσα.. 3. Οι αφίσες της μετεπαναστατικής Κίνας και της Κίνας της Πολιτιστικής Επανάστασης διαφέρουν πολύ και από τις σοβιετικές επαναστατικές αφίσες όσο και από εκείνες της Κούβας. Είναι μια μοναδική περίπτωση. 4. Κατά την γνώμη μας οι αφίσες αυτές (εκτός από τις καθαρά προπαγανδιστικές,)- μερικές εκ των οποίων είναι εξαιρετικά έργα τέχνης- αποτελούν περισσότερο ένα ανάλογο της λειτουργίας των καθεδρικών ναών του Μεσαίωνα όπου οι αναπαραστάσεις των βιβλικών σκηνών στους τοίχους και όλη η ανάγλυφη διακόσμηση είχε τον χαρακτήρα κατήχησης και ηθικής «επιμόρφωσης». Ενείχε την θέση ενός «διδακτικού βιβλίου» το οποίο στην πραγματικότητα αντικαθιστούσε.. Μάλιστα οι αναπαραστάσεις ακολουθούσαν πιστά την σειρά της αναφοράς τους στην Βίβλο. Κάτι ανάλογο είχαμε κι εδώ, μόνο που οι αφίσες ακολουθούσαν τις οδηγητικές συμβουλές από το κόκκινο βιβλιαράκι του Μάο. Κατ΄ αυτήν την έννοια είναι όντως κατηχητικές.   Αισθητικά, οι αφίσες αυτές είναι εντυπωσιακές. Μπορεί να ξαφνιάζουν αρχικά με την αφέλειά τους, τον διδακτισμό τους, την ηθικοπλαστική τους διάθεση, τα χαρούμενα παιδάκια που αναπαριστούν και τους τόσους εργατικούς ανθρώπους με τον καλοκάγαθο Μάο αλλά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Διακυμαίνονται από το ποπ ύφος ως τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό.. Υπάρχει η εκδοχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, υπάρχουν αντιγραφές δυτικού κι ανατολικού ύφους, υπάρχει η απεικόνιση της αχανούς υπαίθρου, η έννοια του Υψηλού που προκύπτει από την λαϊκή συμμετοχή, την έννοια της συλλογικής ιδέας κλπ. Υπάρχει επίσης ρομαντισμός..                                             Εντυπωσιάζουν πολύ σήμερα όχι μόνον γιατί είναι πολύ “ζωγραφικές” ξεφεύγοντας από την απλή γραφιστική και επιδιώκοντας μερικές φορές να γίνουν κανονικά έργα με πάμπολλες λεπτομέρειες και τρυφερά πάλ χρώματα, όχι μόνον γιατί παραπέμπουν σε άλλες εποχές όταν οι άνθρωποι πίστευαν πράγματι σε αξίες, σε ριζικές αλλαγές και στην συλλογικότητα και είχαν αισιοδοξία αλλά και γιατί ο συντετριμμένος σήμερα από τον ανταγωνισμό δυτικός συναισθάνεται ότι οι εποχές εκείνες απήλθαν ανεπιστρεπτί. Γι’ αυτό τρέχει να αγοράσει τέτοιες αφίσες σε τέτοιες τιμές. Αγοράζει σε εικόνα αυτό που θεωρεί πως αποκλείεται να ζήσει! Τέρμα λοιπόν ο υπέροχος ιμπρεσιονιστικός ή εξπρεσιονιστικός παράδεισος μιας επαναστατικής συλλογικής διάθεσης που παρ’ όλες –αλήθεια τις ακρότητές της -, παρήγαγε μια δυνατή ανεπανάληπτη αύρα αισιοδοξίας και ευημερίας...                                                       Αφίσα που δείχνει φορητό θέατρο στην επαρχία, 1966 Οι εικόνες αυτές, εξιδανικευμένες, θερμές, φεστιβαλικές, πρόβαλλαν έναν νέο ανθρωπισμό αλλά και μια εντελώς νέα θέση της γυναίκας στην Κίνα. Το ίδιο συνέβη και στην τότε Σοβιετική Ένωση, όταν οι γυναίκες κυριάρχησαν στον τομέα της υγείας και της Παιδείας κάτι πρωτόγνωρο μέχρι τότε παγκοσμίως.. Ο ροδαλός σοσιαλιστικός ρεαλισμός των αφισών αυτών, δεν μπορούμε να πούμε ότι μας ενοχλεί σήμερα, μόνο κάποιο χαμόγελο προκαλεί. Σήμερα θα τις βλέπαμε ως μια εικονογράφηση παραμυθιών.. Πιο κοντά στην φύση, στην αλληλεγγύη, στην καθημερινότητα, στον σεβασμό στην Τρίτη ηλικία, στην καθαριότητα και άλλα Κομφουκιανά διδάγματα και προτάγματα με κομμουνιστικό προφίλ. Εργασία, μάθηση, χαρά, ανάπτυξη, αλληλεγγύη, πρωταθλητισμός. Πολλές αφίσες σφύζουν από χαμόγελα.. Ένα ονειρικό σύμπαν με παραμυθόσκονη, από το οποίο άντλησαν και διάφοροι διάσημοι σήμερα καλλιτέχνες, που μας παρουσιάζουν ανάλογους “παραδείσους” όπως η Mariko Mori για παράδειγμα..   Mariko Mori, Nirvana             Υπήρξαν βέβαια και οι σκληροτράχηλες αφίσες την περίοδο του πολέμου στην Κορέα με τους Αμερικανούς όπως και αυτές με την αντισοβιετική λύσσα που θα δούμε αναλυτικά στην επόμενη μας έρευνα που έχει τίτλο ¨Πως δουλεύει η οπτική προπαγάνδα;”.. Αποκομμένη για χρόνια από την Δύση, η Κίνα σε αυτές τις αφίσες επέστρεψε περισσότερο τα δάνεια των γιαπωνέζικων χαρακτικών στον ιμπρεσιονισμό αλλά και του πλέον ρεαλιστή Manet, και δεν ακολούθησε τον μοντερνισμό της Δύσης. Κι αυτό έχει από μόνο του την αξία του.. Κι εμπιστεύθηκε φυσικά την χαρακτική της παράδοση όπως κι εκείνη της Ιαπωνίας αλλά με ένα πιο πληθωρικό αποτέλεσμα. Βλέπουμε όμως και σύγχρονα στυλ σ΄ αυτές τις αφίσες.. όπως π. Χ του Chao Deren που η αδρή πινελιά του θυμίζει κάποιους από τους σημαντικούς ποστερίστες κινηματογραφικών ταινιών όπως του Deng Xiu και του Zhang Ruiheng ενώ άλλοι ακολουθούν πιο ποπ εκδοχές έκφρασης που θυμίζουν αμερικάνικα sixties και seventies.   Για τον Mao η πολιτιστική επανάσταση ήταν ένα αδιάκοπο «προτσές» και στόχευε να αντικαταστήσει τις παλιές ιδέες και συνήθειες προς όφελος μιας νέας ζωής και τέχνης.. Η «κατήχηση» έδειχνε την ορθή οδό.. Οτιδήποτε λοιπόν αστικό ή φεουδαρχικό όφειλε να εκπέσει για χάρη της κομμουνιστικής ιδέας. Ωστόσο ο Μαο ήταν φιλότεχνος. Μην ξεχνάμε πως υπήρξε ποιητής αλλά και καλλιγράφος και πως στην πολιτιστική επανάσταση είχαμε και πολλές αφίσες καλλιγραφίας.. Μην ξεχνάμε επίσης τον σεβασμό του απέναντι στην φιλοσοφική παράδοση π. χ του ταοϊσμού (Λάο Τσέ) τον οποίο αναφέρει συχνά - πυκνά στα κείμενά του.   Άσχετα με την πολιτική Ιστορία της Κίνας, τα καλά και τα κακά που επέφερε στον λαό του και σε άλλους λαούς, οι αφίσες της Κίνας θα δείχνουν πάντα τον Μάο ως έναν μεγαλόκαρδο Βούδα! Έναν Βουδοθεό! Έχει κι η προπαγάνδα την πλάκα της! Είναι τόσο εξώφθαλμη η προσποίηση της “θεικότητας” στην παρακάτω αφίσας κι όμως κάποτε γινόταν απόλυτα πιστευτή!                                                                     Το κόκκινο βιβλιαράκι του Μάο, παντού..           Λεπτομερείς απεικονίσεις των μεγάλων λαϊκών επιτευγμάτων, των μεγάλων έργων υποδομής της Κίνας..                                          Αθλητισμός στην επαρχία και Ολυμπιακοί αγώνες με πρωταθλητισμό στην γυμναστική..                                                  Above all, o σοσιαλιστικός ρεαλισμός.. αλλά εδώ ο Κινέζος έχει το πάνω χέρι..