Το σημαντικότερο πολιτιστικό γεγονός του φθινοπώρου, οι παραστάσεις του William Kentridge με τίτλο Refuse the Hour ξεκινούν απόψε στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και θα διαρκέσουν μέχρι και την Κυριακή. Με αφορμή το νέο έργο του Kentridge, ενός από τους κορυφαίους καλλιτέχνες στον κόσμο, συναντηθήκαμε την Τρίτη το πρωί στην Στέγη, μερικοί δημοσιογράφοι και συζητήσαμε μαζί του. Το Art Noise έθεσε μερικά ερωτήματα για την έννοια του χρόνου και πως την διαπραγματεύεται στην πρωτοποριακή αυτή όπερα, την σχέση αυτογνωσίας και πολιτικής, που αποτελεί κεντρικό στοιχείο γενικά στην δουλειά του, το πως βλέπει την ελληνική κρίση και την σχέση μας με τους Γερμανούς κ.ά. Σημειώνουμε πως η παράσταση του Kentridge Refuse the Hour, στην οποία συμμετέχει κι ο ίδιος, είναι μια θεατρική συνεκδοχή της μεγάλης βιντεοεγκατάστασής του,The Refusal of Time (ένα από τα σημαντικότερα έργα της φετινής Documenta 13, στο Κassel της Γερμανίας). Ο συνδυασμός αυτής της έξοχης εγκατάστασης με τον πρωτοποριακό χορό και την μουσική είναι μας κάνουν να μιλάμε για το σημαντικότερο γεγονός του φθινοπώρου. Γι΄ αυτό άλλωστε και τα εισιτήρια που απομένουν είναι ελάχιστα, στο ζενίθ μάλιστα της κρίσης.
Ο William Kentridge είναι ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης. Ασκεί μια τρυφερή, υπαρξιακή τέχνη με ευρύτερη πολιτική αναφορά. Στις ταινίες, τα σχέδιά, τις εγκαταστάσεις και τις όπερες του καταγράφει το αβέβαιο ξεδίπλωμα του χρόνου, την φθορά του πολιτισμού, το αρχετυπικό spleen της μοναξιάς, την κοινωνική καταπίεση. Πρόσωπα και πράγματα που δεν μπορούμε να ξεχάσουμε όταν κλείνουμε τα μάτια.
Η νέα όπερα “δωματίου” του είναι ένα εκρηκτικό μίγμα. Ένας ντανταϊστικός οργασμός εικόνων και ήχων, μια ρετρό αναμόχλευση των “μηχανών του χρόνου”του 19ου αιώνα σε αγαστή αρμονία με την κονστρουκτιβιστική, επαναστατική ρητορική και το μπρεχτικό ύφος..Κι από την άλλη, υπάρχει η αφήγηση του μύθου του Περσέα από τον ίδιο κι οι αρχετυπικές εκφράσεις του χρόνου μέσα από τον χορό και την ρηξικέλευθη μουσική, παιγμένη ζωντανά από παράξενα όργανα, τρομπέτες, τρομπόνια, βιολιά και κρουστά.
Όλα αυτά νοτίζονται με την ουμανιστική ποιητική του Kentridge: Στην οθόνη βλέπουμε τις εφήμερες και «πτητικές» σεκάνς του, με το κάρβουνο ή την λευκή κιμωλία να επεμβαίνουν στην ροή της εικόνας, να δείχνουν, να γράφουν, ν’ αμφισβητούν ή να διαγράφουν τα δρώμενα, αφήνοντας μόνον ίχνη. Ο Kentridge ως αυτοδίδακτος κινηματογραφιστής, επιλέγει τεχνικές βωβού κινηματογράφου ή πειραματισμούς των αρχών του αιώνα. Συχνά θυμίζει το ύφος του Eisenstein ή του Chaplin. Η εικονογραφία των ηρώων του είναι κάπως γκροτέσκα. Παραπέμπει σε παλαιούς γερμανούς εξπρεσσιονιστές – τον Max Beckmann ή τον Otto Dix έως και τον Francis Bacon-. Τα τοπία του αν και σκοτεινά αποπνέουν μιαν ανυπέρβλητη ποίηση. Είναι ουτοπικοί παράδεισοι για μοναχικούς περιπατητές. Πάνω απ’ όλα όμως ο Kentridge είναι ένας άνθρωπος που παράγει συγκίνηση κι εγρήγορση νου. Κι αυτό θα πάμε να δούμε..
Ο Kentridge είναι ένας πολύπλευρος νοτιοαφρικανός καλλιτέχνης . Κινηματογραφιστής, σκηνογράφος, σκηνοθέτης θεάτρου κι όπερας, σχεδιαστής και χαράκτης. Με σπουδές φιλοσοφίας, αφρικανικής ιστορίας, πολιτικών επιστημών και καλών τεχνών στην πατρίδα του και θεάτρου στην σχολή LeCoq στο Παρίσι. Δεν είναι παράξενο λοιπόν, που μέσα στην Λεονάρντεια τάση του επέλεξε να κάνει αυτήν την όπερα που διαπραγματεύεται τον Χρόνο σε συνεργασία με τον αμερικανό φυσικό Peter Galison.. Όπως μας είπε για το project ο ίδιος :
“Αναρωτηθήκαμε μαζί για το πως βιώνουμε τον χρόνο, όχι τόσο από επιστημονική σκοπιά αλλά για τα μεταφορικά σχήματα που έχουμε δημιουργήσει ιστορικά, προκειμένου να βιώσουμε τον χρόνο..Έτσι η παράσταση, αναφέρεται στις ιδέες περί χρόνου από την εποχή του Νεύτωνα, περνώντας ύστερα στον 19ο αιώνα, όπου έγινε μια προσπάθεια ενοποίησης του χρόνου και συντονισμού όλων των ρολογιών καταλήγοντας στο 1905 και μετά, δηλαδή στην εποχή της θεωρίας σχετικότητας του Αϊνστάιν, όπου έχουμε μεν ρολόγια αλλά η ιδέα του ενοποιημένου χρόνου εγκαταλείπεται ενώ αναπτύσσονται οι ιδέες περί των μαύρων οπών….
Κατά ειρωνικό τρόπο επίσης, το έργο αυτό ξεκινάει στην Αθήνα με την ιστορία του Περσέα που σκοτώνει την Μέδουσα. Εδώ, ενδιαφέρει ωστόσο περισσότερο, το γεγονός ότι ο Περσέας σκοτώνει τον παππού του ως αλληγορία της μοίρας του θανάτου, από όπου δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς. Είναι λοιπόν αυτά τα δύο πράγματα. Το ότι πιστεύουμε όλοι ότι μπορούμε να δραπετεύσουμε από τον χρόνο ενώ είμαστε παγιδευμένοι στην βαρύτητα (gravity) που μεταφορικά μας οδηγεί στον τάφο (grave)..Όπου εξαφανίζεται κάθε μνήμη, ίχνος και σκέψη και τα καταπίνει τελικά η βαρύτητα…. Προσπαθήσουμε λοιπόν, να οπτικοποιήσουμε αυτήν την εμπειρία του χρόνου κι αυτό έγινε μέσω ορισμένων στοιχείων. Της μουσικής ως ενός περάσματος χρόνου, που δεν συνοδεύει απλώς την performance, (όπου εμφανίζομαι κι εγώ ως αφηγητής) αλλά αποτελεί την καρδιά της έρευνάς μας, ένα είδος αντίληψης του χρόνου και γι’ αυτό συνεργαστήκαμε άλλωστε από την αρχή με τον συνθέτη Philip Miller. Μέσω της performance που παρουσιάστηκε στην Documenta ενω υπάρχει και η φάση του χορού επί σκηνής με την νεαρή χορεύτρια Dada Masilo , με τον χορό της οποίας εκφράζεται η ιδέα ότι η κίνηση του σώματος αλλά και η ο χτύπος της καρδιάς ως ρολόι μπορούν να αντιπροσωπεύσουν μια ιδέα περί χρόνου. Κι όλα αυτά μαζί πάνω στην σκηνή μετατρέπονται σε ένα δοκίμιο πάνω στον χρόνο..Μια ουτοπική ιδέα αντίστασης στον χρόνο”.
Ακούγοντας αυτές τις σκέψεις πάνω στο πως βιώνουμε τον χρόνο αναρωτήθηκα για το εφαλτήριο αυτών των ιδεών και προσπάθησα να ανιχνεύσω κατά πόσον η προσέγγισή του ήταν μεταφυσική ή όχι. Ρώτησα: “Ίσως η έκσταση να αποτελεί ένα είδος άρνησης του χρόνου και μέσω του νοτιαφρικανικού πρωτόγονου χορού όπως είναι και τα ελληνικά διονυσιακά δρώμενα να δημιουργείται κάτι τέτοιο αλλά αυτό είναι κάτι που έχουμε ξαναδεί..Μήπως αυτή η άρνηση του χρόνου σχετίζεται με έναν τρόπο να συλλάβουμε π.χ μια εκδοχή χρόνου του Borges ή του T.S.Elliot ή του Βουδισμού ή του Σουφισμού δηλαδή άλλων παραδόσεων σκέψης.Απάντησε:
“Όχι. Δεν πρόκειται περί αυτών.Θα μπορούσε κανείς να δουλέψει με πολλούς τρόπους αυτό το θέμα. Χρησιμοποιώντας την Αφρικανική οντολογία, τον Βουδισμό, Ελληνικές ιδέες χρόνου αλλά εδώ πρόκειται για μια δυτική, επιστημονική προσέγγιση που εξετάζει ποιές μεταφορές ξεφεύγουν απ’ τον ρασιοναλισμό και λειτουργούν βαθύτερα μέσα μας. Θα μπορούσαν να υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις για κάθε χώρα αλλά θα ήταν διαφορετικά τα έργα. Έτσι λοιπόν δεν έχει να κάνει η παράσταση με το εκστατικό στοιχείο, τον Βουδισμό και τον Σουφισμό αλλά με τον Νεύτωνα, τις μαύρες τρύπες, το πως ο χρόνος επηρέασε την αποικιοκρατία, το τρόπο που αλλάζει ο χρόνος και το ότι ταυτόχρονα καταρρέει ο ρασιοναλισμός.”
Από την απάντηση κατάλαβα πως η προσέγγιση του χρόνου που επέλεξε είναι υπαρξιακή, ιστορική και πολιτική. Απολύτως φυσικό, αφού ο Kentridge ήταν πάντα πολιτικοποιημένος κι υπήρξε για χρόνια πολέμιος του apartheid και των φυλετικών διακρίσεων. Άλλωστε η έκρηξη Kentridge ξέσπασε στην διεθνή σκηνή το 1997 αφού μέχρι τότε παρέμενε απομονωμένος από τα διεθνή δρώμενα εξ αιτίας του γνωστού μποϋκοτάζ που επέβαλλαν οι περισσότερες χώρες του κόσμου στην Ν. Αφρική. Πολιτικά έργα έκανε από το 1970, αλλά η τέχνη του είναι εκείνη ενός λευκού διανοούμενου της αριστεράς, μια τέχνη πολιτική, αλλά όχι στρατευμένη.
Όπως είχε πει παλιότερα: “Μ’ ενδιαφέρει μια τέχνη πολιτική, δηλαδή μια τέχνη αμφισβήτησης, αντίφασης, ανολοκλήρωτων προσπαθειών κι αβέβαιων εκβάσεων. Μια τέχνη (και μια πολιτική) όπου η αισιοδοξία διατηρείται μέσα στην αποτυχία και τον κραυγαλέο μηδενισμό που μας περιβάλλει». Ήταν ευκαιρία λοιπόν να του ζητήσω να γίνει λίγο πιο συγκεκριμένος. Ρώτησα: “ Πώς συνδέετε την αναζήτηση αυτογνωσίας με το πολιτικό στοιχείο που είναι τόσο έντονο στο έργο σας;” Απάντησε:
“ Νομίζω πως είμαι πολύ χαρούμενος που επιτρέπω μερικές φορές στο προσωπικό να μετατρέπεται σε μια περιγραφή του πολιτικού και στο πολιτικό να αποτελεί μια περιγραφή ενός προσώπου. Για παράδειγμα αν νοιώθεις πολύ καταθλιμμένος ή εκνευρισμένος κι αρνητικός έχεις την τάση να πεις ας πάει όλος ο κόσμος στην κόλαση. Κι έτσι σε ένα από τα φίλμ μου, υπάρχει ένας χαρακτήρας που επειδή νοιώθει χάλια, έχει την εικόνα ξαφνικά ότι όλη η πόλη έχει καταρρεύσει, κι αυτό μπήκε εκεί ως αλληγορία για να υποδηλώσει ότι η πόλη έχει καταρρεύσει για να υποστηρίξει τον ίδιον..Αλλά μερικές φορές, προκειμένου να περιγράψεις μεγάλα κοινωνικά φαινόμενα δεν μπορείς να το κάνεις μέσω ενός ανθρώπου. Έτσι λοιπόν το προσωπικό και το πολιτικό μεταλλάσσονται το ένα στο άλλο κι επηρεάζουν έντονα το ένα το άλλο.
Και ας μιλήσω και για την ιστορία που μου είπε ο πατέρας μου όταν ήμουν 8 χρονών, που ήταν μια προσωπική ιστορία, αλλά που ταυτοχρόνως σχετιζόταν με μια ελληνική ιστορία που ενείχε την ιδέα των μαύρων οπών της εξαφάνισης, του θανάτου κλπ (αναφέρεται στην ιστορία του Περσέα).. Και που μετά εγώ είπα μια ιστορία στον γιό μου σε ηλικία 8 ετών, περί του πως να φιλμάρω ανάποδα, να αντιστρέψω τον χρόνο, κάτι που έκανα..Τελικά διαπίστωσα ότι αυτό το project έχει να κάνει και με την προσωπική μου ιστορία. Με τις γενιές, του πατέρα μου, εμένα και του γιού μου, του Περσέα και του παππού του, με την έννοια της γενεαλογίας. Σε ότι αφορά λοιπόν την γενική ιδέα του χρόνου στο τέλος καταλήγει στην σχέση των γενεών και των σχέσεών τους..Αλλά δεν σχεδιάστηκε επίτηδες έτσι. Απλά συνέβη έτσι.”
Στο ερώτημα εαν αισθάνεται ως ηθοποιός επί σκηνής που του απηύθυνα απάντησε πως είναι επειδή είναι κακός ηθοποιός προτιμά να νοιώθει ότι είναι ένας αφηγητής. Αναφέρθηκε επίσης στον τρόπο που χρησιμοποιεί την τεχνολογία και στην επιρροή του απο την πολυπολιτισμικότητα της Ν. Αφρικής. Η συζήτηση όμως επέστρεψε ξανά επί του πολιτικού. Λές κι η λέξη πολιτικό άναψε μια σπίθα σε όλους. Ο Kentridge, δεν υπερασπίστηκε την ιδέα πως η τέχνη θα πρέπει να είναι αναγκαστικά πολιτική όπως τον ρώτησε μια συνάδελφος.
Είπε όμως πως υπάρχει πολιτικό στοιχείο στην παράσταση: “ Στα τέλη του 19ου αιώνα η Βρετανία έφερε και στη Νότια Αφρική την ώρα Γκρίνουιτς... Το Αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς στο Λονδίνο 
προσπάθησε μάλιστα κάποιος τότε να το ανατινάξει… Επρόκειτο για μια πράξη αντίστασης στην επιβολή του ευρωπαϊκού χρόνου, του ευρωπαϊκού ρολογιού, μια πράξη αντίστασης στην αποικιοκρατία, μια συμβολική πράξη εναντίον του παγκόσμιου ελέγχου του κόσμου...Η αντίσταση στην αποικιοκρατία, συνέχισε, θυμίζει κάτι και από τις διαμαρτυρίες στην Ευρώπη σήμερα." Ήταν η κατάλληλη στιγμή να μας πει και για μας. Ρώτησα απανωτά:“ Έχω την εντύπωση πως επειδή είστε ένας σημαντικός διεθνής καλλιτέχνης πολλοί ΄Ελληνες θα ήθελαν να ξέρουν την άποψή σας για την Ελληνική κρίση..σε πολιτικό επίπεδο και την άποψή σας για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε με την στάση της Γερμανίας και της Μέρκελ απέναντί μας” Και μια συνάδελφος έκανε follow up..ρωτώντας τι λένε για μας στο Γιοχάνεσμπουργκ.
Η κατάσταση της Ελλάδας μοιάζει με αποικιοκρατία. «Τα μέσα ενημέρωσης δίνουν την εικόνα μιας χώρας σαν τη Βηρυτό του 1976. Πως τα μισά κτίρια είναι πυρπολημένα, δεν υπάρχουν ταξί, υπάρχουν χιλιάδες στους δρόμους, όλοι είναι άνεργοι, τα μαγαζιά είναι κλειστά όπως και τα θέατρα. Μου είπαν που πας; Υπάρχει θέατρο να παίξεις; ενώ η πραγματικότητα είναι διαφορετική” και συνέχισε “Η κρίση στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα περίπλοκη υπόθεση.Είναι δύσκολο να κάνω μια καθαρή πολιτική ανάλυση. Όπως και οι ελληνογερμανικές σχέσεις: Καταλαβαίνω όλη την οργή που υπάρχει αλλά κι εδώ είναι περίπλοκο. πάντως το "κάνε αυτό, κάνε το άλλο", το "άλλαξε τον εαυτό σου, όπως κάναμε εμείς" μοιάζει με αποικιοκρατία.. Μου θυμίζει τη Μεγάλη Βρετανία που έδινε εντολές πώς πρέπει να είναι δομημένη η νοτιοαφρικανική κοινωνία. Οι Γερμανοί έχουν μεγάλο παρελθόν με την Ελλάδα, με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με τον Χάιντεγκερ, τον Γκαίτε, αλλά και με τους αρχαιολόγους τους, αρχής γενομένης από τον Βίνκελμαν που έφερε την αρχαία Ελλάδα στη Δύση. Αλλά προσωπικά αισθάνομαι προνομιούχος που εμφανίζομαι στην Αθήνα σε μια στιγμή που τίθενται τόσο σοβαρά ερωτήματα για τον κόσμο».
Η συζήτηση ολοκληρώθηκε με μια ερώτηση σχετικά με την παγκόσμια πολιτική ανυπακοή. Το σχόλιο του Kentridge ήταν πως αν είχε μια συμβουλή να δώσει θα ήταν αντίθετη από αυτήν του Μάο που έλεγε “Άδραξε την μέρα”. Είπε πως αυτη η στάση βρίσκεται στον αντίποδα του “Αρνήσου τον χρόνο”, τον τίτλο της παράστασης και πως πρέπει να σπάσουμε όλοι τις βεβαιότητές μας και να προχωρήσουμε προς το αβέβαιο..Στο ερώτημα της Αφροδίτης Παναγιωτάκου, εκτελεστικής διευθύντριας της Στέγης, που συντόνισε την όλη συζήτηση Εαν πιστεύει στον Θεό απάντησε αρχικά οτι δυσκολεύεται να πιστέψει και στον ίδιο του τον εαυτό..Αλλά στο σχόλιό της : “Ο Julian Barnes έλεγε πως δεν πιστεύω στον Θεό αλλά τον χρειάζομαι” τελικά συγκατάνευσε..
Ας σημειώσουμε πως είναι η πρώτη φορά που θα δούμε τον Kentridge επι σκηνής και πως είναι πολύ δημοσφιλής στην Ελλάδα. Στην Αθήνα έχουμε δεί παλαιότερα αρκετά έργα του.. Στο Outlook, στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς, στην έκθεση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης «Σύνοψη 3: Μεταξύ Μυθοπλασίας και πραγματικότητας», στην γκαλερί Kappatos και το 2010 στην γκαλερί Bernier-Elliades. Φυσικά είναι πασίγνωστος και δημοφιλής. Το 2010, το ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης, διοργάνωσε αναδρομική έκθεση του. Ο αριθμός επισκεπτών της έκθεσης στο νεοϋορκέζικο μουσείο, έφτανε τους 10.000, καθημερινά. Έχει κάνει τρείς όπερες πριν από αυτήν και η τελευταία The Nose (Shostakovich) έτυχε θερμών κριτικών..
Περιζήτητα είναι και τα σχέδιά του με κάρβουνο, η τιμή πώλησης των οποίων φτάνει μέχρι και τα 100.000 ευρώ.
Σημειώνουμε τέλος πως το σχέδιο είναι η επιτομή του έργου του Kentridge. Απο εκεί ξεκινούν όλα. Όλο του το έργο δεν αποτελεί παρά μια προέκταση του σχεδίου όπως υποστηρίζει.
« Σχεδιάζοντας – αναφέρει– δοκιμάζεις τις ιδέες σου. Το σχέδιο είναι σκέψη σε αργή κίνηση. Δεν είναι στιγμιαίο όπως η φωτογραφία. Ο αβέβαιος κι ιδιαίτερος τρόπος δημιουργίας ενός σχεδίου αποτελεί ορισμένες φορές μοντέλο του πώς να κατασκευάζεις νόημα ».
Σ’ ένα δοκίμιο του πάλι με τίτλο Memo εκμυστηρεύεται πως αυτό που τελικά τον ενδιαφέρει είναι ο χρόνος, το ξεδίπλωμά του, τα ίχνη που αφήνει, οι αναμνήσεις και τα γεγονότα. Οι άνθρωποι και τα πράγματα που δεν μπορούμε να ξεχάσουμε όταν κλείνουμε τα μάτια. .
Ευχαριστώ για την ανάγνωση
Και μια γεύση από την βιντεοεγκατάσταση The refusal of Time , του Kentridge στην φετινή Documenta
Για περισσότερες πληροφορίες για την παράσταση και εισιτήρια μπορείτε να απευθυνθείτε στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών: http://www.sgt.gr/gr/programme/event/790
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου